7. หารสมฺปาตภูมิ

[72] ฌานํ วิราโคฯ จตฺตาริ ฌานานิ วิตฺถาเรน กาตพฺพานิฯ ตานิ ทุวิธานิ; โพชฺฌงฺควิปฺปยุตฺตานิ จ โพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตานิ จฯ ตตฺถ โพชฺฌงฺควิปฺปยุตฺตานิ พาหิรกานิ, โพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตานิ อริยปุคฺคลานิฯ ตตฺถ เยน ฉ ปุคฺคลมูลานิ เตสํ นิกฺขิเปตฺวา ราคจริโต, โทสจริโต, โมหจริโต, ราคโทสจริโต, ราคโมหจริโต, โทสโมหจริโต, สมภาคจริโต, อิติ อิเมสํ ปุคฺคลานํ ฌานํ สมาปชฺชิตานํ ปญฺจ นีวรณานิ ปฏิปกฺโข เตสํ ปฏิฆาตาย ยถา อสมตฺโถ ตีณิ อกุสลมูลานิ นิคฺคณฺหาติฯ โลเภน อกุสลมูเลน อภิชฺฌา จ อุทฺธจฺจญฺจ อุปฺปิลวตํ อโลเภน กุสลมูเลน นิคฺคณฺหาติ, กุกฺกุจฺจญฺจ วิจิกิจฺฉา จ โมหปกฺโข, ตํ อโมเหน นิคฺคณฺหาติฯ โทโส จ ถินมิทฺธญฺจ โทสปกฺโข, ตํ อโทเสน นิคฺคณฺหาติฯ

ตตฺถ อโลภสฺส ปาริปูริยา เนกฺขมฺมวิตกฺกํ วิตกฺเกติฯ ตตฺถ อโทสสฺส ปาริปูริยา อพฺยาปาทวิตกฺกํ วิตกฺเกติฯ ตตฺถ อโมหสฺส ปาริปูริยา อวิหิํสาวิตกฺกํ วิตกฺเกติฯ ตตฺถ อโลภสฺส ปาริปูริยา วิวิตฺโต โหติ กาเมหิฯ ตตฺถ อโทสสฺส ปาริปูริยา อโมหสฺส ปาริปูริยา จ วิวิตฺโต โหติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ

วิตกฺกาติ ตโย วิตกฺกา – เนกฺขมฺมวิตกฺโก อพฺยาปาทวิตกฺโก อวิหิํสาวิตกฺโกฯ ตตฺถ ปฐมาภินิปาโต วิตกฺโก, ปฏิลทฺธสฺส วิจรณํ วิจาโรฯ ยถา ปุริโส ทูรโต ปุริสํ ปสฺสติ อาคจฺฉนฺตํ, น จ ตาว ชานาติ เอโส อิตฺถีติ วา ปุริโสติ วา ยทา ตุ ปฏิลภติ อิตฺถีติ วา ปุริโสติ วา เอวํ วณฺโณติ วา เอวํ สณฺฐาโนติ วา อิเม วิตกฺกยนฺโต อุตฺตริ อุปปริกฺขนฺติ กิํ นุ โข อยํ สีลวา อุทาหุ ทุสฺสีโล อฑฺโฒ วา ทุคฺคโตติ วาฯ เอวํ วิจาโร วิตกฺเก อปฺเปติ, วิจาโร จริยติ จ อนุวตฺตติ จฯ ยถา ปกฺขี ปุพฺพํ อายูหติ ปจฺฉา นายูหติ ยถา อายูหนา เอวํ วิตกฺโก, ยถา ปกฺขานํ ปสารณํ เอวํ วิจาโร อนุปาลติ วิตกฺเกติ วิจรติ วิจาเรติฯ วิตกฺกยติ วิตกฺเกติ, อนุวิจรติ วิจาเรติฯ กามสญฺญาย ปฏิปกฺโข วิตกฺโก, พฺยาปาทสญฺญาย วิหิํสสญฺญาย จ ปฏิปกฺโข วิจาโรฯ วิตกฺกานํ กมฺมํ อกุสลสฺส อมนสิกาโร, วิจารานํ กมฺมํ เชฏฺฐานํ สํวารณาฯ ยถา ปลิโก ตุณฺหิโก สชฺฌายํ กโรติ เอวํ วิตกฺโก, ยถา ตํเยว อนุปสฺสติ เอวํ วิจาโรฯ ยถา อปริญฺญา เอวํ วิตกฺโกฯ ยถา ปริญฺญา เอวํ วิจาโรฯ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทายญฺจ ปฏิภานปฏิสมฺภิทายญฺจ วิตกฺโก, ธมฺมปฏิสมฺภิทายญฺจ อตฺถปฏิสมฺภิทายญฺจ วิจาโรฯ กลฺลิตา โกสลฺลตฺตํ จิตฺตสฺส วิตกฺโก, อภินีหารโกสลฺลํ จิตฺตสฺส วิจาโร ฯ อิทํ กุสลํ อิทํ อกุสลํ อิทํ ภาเวตพฺพํ อิทํ ปหาตพฺพํ อิทํ สจฺฉิกาตพฺพนฺติ วิตกฺโก, ยถา ปหานญฺจ ภาวนา จ สจฺฉิกิริยา จ เอวํ วิจาโรฯ

อิเมสุ วิตกฺกวิจาเรสุ ฐิตสฺส ทุวิธํ ทุกฺขํ น อุปฺปชฺชติ กายิกญฺจ เจตสิกญฺจ; ทุวิธํ สุขํ อุปฺปชฺชติ กายิกญฺจ เจตสิกญฺจฯ อิติ วิตกฺกชนิตํ เจตสิกํ สุขํ ปีติ กายิกํ สุขํ กายิโกเยวฯ ยา ตตฺถ จิตฺตสฺส เอกคฺคตา, อยํ สมาธิฯ อิติ ปฐมํ ฌานํ ปญฺจงฺควิปฺปหีนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํฯ

เตสํเยว วิตกฺกวิจารานํ อภิกฺขณํ อาเสวนาย ตสฺส ตปฺโปณมานสํ โหติฯ ตสฺส วิตกฺกวิจารา โอฬาริกา ขายนฺติฯ ยญฺจ ปีติสุขญฺจ เนกฺขมฺมญฺจ โอฬาริกํ ภวติฯ อปิ จ สมาธิชา ปีติ รติ จ ชายติฯ ตสฺส วิจารารมฺมณํฯ เตสํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ เจโต สมฺปสีทติฯ เย วิตกฺกวิจารา ทฺเว ธมฺมานุสฺสริตพฺพาฯ ปจฺจุปฺปนฺนา ทรณิตพฺพํฯ เตสํ วูปสมา เอโกทิภาวํ จิตฺเตกคฺคตํ โหติฯ ตสฺส เอโกทิภาเวน ปีติ ปาริปูริํ คจฺฉติฯ ยา ปีติ, ตํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, ยํ สุขํ, ตํ สุขินฺทฺริยํฯ ยา จิตฺเตกคฺคตา, อยํ สมาธิฯ ตํ ทุติยํ ฌานํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํฯ โส ปีติยา วิราคา ยาติ โอชหิ ชลฺลสหคตํฯ

[73] ตตฺถ โสมนสฺสจิตฺตมุปาทานนฺติ จ โส ตํ วิจินนฺโต อุเปกฺขเมว มนสิกโรติฯ โส ปีติยา วิราคา อุเปกฺขโก วิหรติฯ ยถา จ ปีติยา สุขมานิตํ, ตํ กาเยน ปฏิสํเวเทติ สมฺปชาโน วิหรติฯ เยน สติสมฺปชญฺเญน อุเปกฺขาปาริปูริํ คจฺฉติฯ อิทํ ตติยํ ฌานํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํฯ

ตถา กายิกสฺส สุขสฺส ปหานาย ปฐเม ฌาเน โสมนสฺสินฺทฺริยํ นิรุชฺฌติฯ ทุติเย ฌาเน ทุกฺขินฺทฺริยํ นิรุชฺฌติฯ โส สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ฯ ตตฺถ จตูหิ อินฺทฺริเยหิ อุเปกฺขา ปสาทา โหติ, ทุกฺขินฺทฺริเยน โทมนสฺสินฺทฺริเยน สุขินฺทฺริเยน โสมนสฺสินฺทฺริเยน จฯ เตสํ นิโรธา อุเปกฺขาสมฺปชญฺญํ โหติ, ตตฺถ สุขินฺทฺริเยน โสมนสฺสินฺทฺริเยน จ อสติ โหติ, เตสํ นิโรธา สติมา โหติ, ทุกฺขินฺทฺริเยน โทมนสฺสินฺทฺริเยน จ อสมฺปชญฺญํ, เตสํ นิโรธา สมฺปชญฺญํ โหติ, อิติ อุเปกฺขาย จ สญฺญา, สโต สมฺปชาโน จิตฺเตกคฺคตา จ อิทํ วุจฺจเต จ จตุตฺถํ ฌานํฯ

ตตฺถ โย ราคจริโต ปุคฺคโล ตสฺส สุขินฺทฺริยญฺจ โสมนสฺสินฺทฺริยญฺจ; โย โทสจริโต ปุคฺคโล ตสฺส ทุกฺขินฺทฺริยญฺจ โทมนสฺสินฺทฺริยญฺจ; โย โมหจริโต ปุคฺคโล ตสฺส อสติ จ อสมฺปชญฺญญฺจฯ

ตตฺถ ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ตติเย ฌาเน จตุตฺเถ จ อนุนโย นิรุชฺฌติ, โทสจริตสฺส ปฐเม ฌาเน ทุติเย จ ปฏิฆํ นิรุชฺฌติ, โมหจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฐเม ฌาเน ทุติเย จ อสมฺปชญฺญํ นิรุชฺฌติฯ ตติเย ฌาเน จตุตฺเถ จ อสติ นิรุชฺฌติ, เอวเมว เตสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ จตฺตาริ ฌานานิ โวทานํ คมิสฺสนฺติฯ

ตตฺถ ราคโทสจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อสมฺปชญฺญญฺจ อนุนโย จ ปฏิฆญฺจ, เตน หานภาคิยํ [ปหานภาคิยํ (ปี. ก.)] ฌานํ โหติฯ ตตฺถ ราคโมหจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อนุนยตฺตํ จ อาทีนวํ ทสฺสิตา, ตํ ตสฺส หานภาคิยํ ฌานํ โหติฯ ตตฺถ โทสโมหจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฏิโฆ จ อสติ จ อสมฺปชญฺญญฺจ อาทีนวํ ทสฺสิตา เตน ตสฺส หานภาคิยํ ฌานํ โหติฯ

ตตฺถ ราคโทสโมหสมภาคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส วิเสสภาคิยํ ฌานํ โหติ, อิมานิ จตฺตาริ ฌานานิ สตฺตสุ ปุคฺคเลสุ นิทฺทิสิตพฺพานิฯ จตูสุ จ สมาธีสุ ฉนฺทสมาธินา ปฐมํ ฌานํ, วีริยสมาธินา ทุติยํ ฌานํ, จิตฺตสมาธินา ตติยํ ฌานํ, วีมํสาสมาธินา จตุตฺถํ ฌานํฯ อปฺปณิหิเตน ปฐมํ ฌานํ, สุญฺญตาย ทุติยํ ฌานํ, อนิมิตฺเตน ตติยํ ฌานํ, อานาปานสฺสติยา จตุตฺถํ ฌานํฯ กามวิตกฺกพฺยาปาทานญฺจ ตํ ตํ วูปสเมน ปฐมํ ฌานํ โหติ, วิตกฺกวิจารานํ วูปสเมน ทุติยํ ฌานํ, สุขินฺทฺริยโสมนสฺสินฺทฺริยานํ วูปสเมน ตติยํ ฌานํ, กายสงฺขารานํ วูปสเมน จตุตฺถํ ฌานญฺจฯ จาคาธิฏฺฐาเนน ปฐมํ ฌานํ, สจฺจาธิฏฺฐาเนน ทุติยํ ฌานํ, ปญฺญาธิฏฺฐาเนน ตติยํ ฌานํ, อุปสมาธิฏฺฐาเนน จตุตฺถํ ฌานํฯ อิมานิ จตฺตาริ ฌานานิ สงฺเขปนิทฺเทเสน นิทฺทิฏฺฐานิ, ตตฺถ สมาธินฺทฺริยํ ปาริปูริํ คจฺฉติฯ อนุวตฺตนกานิ จตฺตาริ, ตตฺถ โย ปฐมํ ฌานํ นิสฺสาย อาสวกฺขยํ ปาปุณาติ, โส สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย โทมนสฺสินฺทฺริยปฏิปกฺเขนฯ โย ทุติยํ ฌานํ นิสฺสาย อาสวานํ ขยํ ปาปุณาติ, โส สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย ทุกฺขินฺทฺริยปฏิปกฺเขนฯ โย ตติยํ ฌานํ นิสฺสาย อาสวานํ ขยํ ปาปุณาติ, โส สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย โสมนสฺสินฺทฺริยปฏิปกฺเขนฯ โย จตุตฺถํ ฌานํ นิสฺสาย อาสวานํ ขยํ ปาปุณาติ, โส สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย สุขินฺทฺริยปฏิปกฺเขน คโตฯ

ปกิณฺณกนิทฺเทโสฯ

[74] ยานิ จตฺตาริ ฌานานิ, เตสํ ฌานานํ อิมานิ องฺคานิ, เตสํ องฺคานํ สมูโห [สมฺโมโห (ปี. ก.)] อสฺส องฺคา, อยํ ฌานภูมิ โก วิเสโสติ อสฺส วิเสโสฯ อิเม สมฺภารา เตหิ อยํ สมุทาคโม, ตสฺส สมุทาคมสฺส อยํ อุปนิสา, ตาย อุปนิสาย อยํ ภาวนาฯ ตสฺสา ภาวนาย อยํ อาทีนโวฯ เตน อยํ ปริหานิฯ กสฺส ปริหานีติ ตทุปคชฺฌายิโน [ตทุปกชฺฌายิโน (ปี. ก.)]ฯ ตํ ยถา ภณิตํ ปจฺจเวกฺขนฺโต อยํ วิเสโสฯ เตน วิเสเสน อยํ อสฺสาโท, โส กสฺส อสฺสาโท อฌานิยา ฌายิโน, ตสฺสา อฌานิยา ฌายิโน, อิทํ กลฺลิตา โกสลฺเล ฐิตชฺฌานํ อโนมทฺทิยตํ คจฺฉติ ฌานพลํ, ฌานพเล ฐิตสฺส อยํ ปารมิปฺปตฺตสฺส อิมานิ ฌานงฺคานิ อนาวิลสงฺกปฺโป ปฐเม ฌาเน ฌานงฺคานิ ภาวีฯ โส ปีติ ตทนุสาริตฺตาว ปฐเม ฌาเน ฌานงฺคํ ตสฺสงฺคุโน จ ธมฺมา ตทภิสนฺนิตาย จฯ ปีติ ทุติเย ฌาเน ฌานงฺคธมฺมตา โข ปน ตถา ปวตฺตสฺส สหคตํ ฌานงฺคธมฺมํ สสุขตาย อชฺฌตฺตํ สมฺปสาโท ทุติเย ฌาเน ฌานงฺคํ มโนสมฺปสาทนตาย ตทภิสนฺนิตาย จฯ ปีติ ทุติเย ฌาเน ฌานงฺคํ อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ สมาธิตา [สมาธิกา (ปี.)] ปีติ ทุติเย ฌาเน ฌานงฺคํ, เจตโส เอโกทิภาโว ทุติเย ฌาเน ฌานงฺคํ, อุเปกฺขา ผสฺสตา ตติเย ฌาเน ฌานงฺคํ, สุขํ ตสฺส องฺคนฺติ จฯ เจตโส เอโกทิภาโว จตุตฺเถ ฌาเน ฌานงฺคํ, อุเปกฺขา อทุกฺขมสุขา จตุตฺเถ ฌาเน ฌานงฺคํ, อภินิสาภูมิ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิ จตุตฺเถ ฌาเน ฌานงฺคํฯ สติปาริสุทฺธิ จ อเนกชฺฌาภูมีสุ ฌานงฺคสมายุตฺตา ปีติ เจตโส เอโกทิภาโว จตุตฺเถ ฌาเน ฌานงฺคํฯ

ตตฺถ กตมา ฌานภูมิ? สวิตกฺเก สวิจาเร วิเวกา อนุคตา ปฐเม ฌาเน ฌานภูมิฯ อวิตกฺเก อวิจาเร อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ ชนิตํ ปีติมนุคตา ทุติเย ฌาเน ฌานภูมิฯ สุขสาตสโมหิตา สปฺปีติกา ตติเย ฌาเน ฌานภูมิฯ ตสฺส สุขทุกฺขสหคตา อภินีหารสหคตา จตุตฺเถ ฌาเน ฌานภูมิฯ อปฺปมาณสหคตา สตฺตารมฺมณา ปฐเม ฌาเน ฌานภูมิฯ อภิภูมิอายตนสหคตา รูปสญฺญีสุ ทุติเย ฌาเน ฌานภูมิฯ วิโมกฺขสหคตานํ วิโมกฺเขสุ ตติเย ฌาเน ฌานภูมิฯ อนุปสฺสนาสหคตา กายสงฺขารา สมฺมา จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ภูมิฯ

[75] ตตฺถ กตเม ฌานวิเสสา? วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ จิตฺตเจตสิกสหคตา กามธาตุสมติกฺกมนตาปิ, อยํ ฌานวิเสโสฯ อวิตกฺกา เจว อวิจารา จ สปฺปีติกาย สติสหคตาย ปีติสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติฯ อยํ ฌานวิเสโสฯ อวิตกฺกาย ภูมิยา อวิจาเรเยว สติ อนุคตา อุเปกฺขาสหคตา มนสิการา สมุทาจรนฺติฯ ตทนุธมฺมตาย จ สติ สณฺฑหติ [สนฺทหติ (ปี.)]ฯ ตญฺจ ภูมิํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ ฌานวิเสโสฯ สติปาริสุทฺธิสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ, ตญฺจ ภูมิํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ ฌานวิเสโสฯ วิญฺญาณญฺจายตนสหคตาย ภูมิยํ อากิญฺจญฺญายตนสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ, ตญฺจ ภูมิํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ ฌานวิเสโสฯ

ฌานสมฺภารา เนกฺขมฺมวิตกฺโก สมฺภาโร กามวิตกฺกวิโนทนาธิปฺปายตาฯ อพฺยาปาทวิตกฺโก สมฺภาโร พฺยาปาทวิตกฺกปฏิวิโนทนาธิปฺปายตาฯ อวิหิํสาวิตกฺโก สมฺภาโร วิหิํสาวิตกฺกปฏิวิโนทนาธิปฺปายตาฯ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา อปฺปิจฺฉตา สมฺภาโร ปริสุทฺธาชีโว จตุนฺนํ สมาปตฺตีนํ สมฺภาโร อกมฺมสฺส วิหาริตาฯ มคฺคสมฺภาโร สมาปตฺติปชฺชนตาฯ ผลสมฺภาโร ฌานนิพฺพตฺติตาย ฌานสมุทาคโมฯ กุสลเหตุ ยํ ฌานํ สมุทยํ คจฺฉนฺติ โก จ [โกจิ (ก.)] น กุโตจิ เนกฺขมฺมปฺปตฺตา สมุทาคจฺฉนฺติฯ อาลมฺพนิโรธสมาธิ สนฺโต สมุทาคจฺฉนฺติฯ อวีติกฺกนฺตา สมุทาคจฺฉนฺติฯ สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ ปหานาย เต จ อพฺยาปชฺชตาย สมุทาคจฺฉนฺติฯ ตํ ปน สนฺธาย สมุทาคจฺฉนฺติฯ อปริทาหนาย สมุทาคจฺฉนฺติฯ อยํ ญาณสมุทาคโมฯ

[76] ตตฺถ กตมา อุปนิสา? กลฺยาณมิตฺตตา ฌานสฺส อุปนิสาฯ กลฺยาณสมฺปวงฺกตา ฌานสฺส อุปนิสาฯ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา ฌานสฺส อุปนิสาฯ อสนฺตุฏฺฐิตา กุสเลสุ ธมฺเมสุ ฌานสฺส อุปนิสาฯ สทฺธมฺมสฺสวนํ ฌานสฺส อุปนิสาฯ สํเวชนิเย ฐาเน สํวิคฺคสฺส โยนิโส ปธานํฯ อยํ ฌาโนปนิสาฯ

ตตฺถ กตมา ภาวนา? เมตฺตาเสวนา อพฺยาปาทวิตกฺกภาวนาฯ กรุณาเสวนา อวิหิํสาวิตกฺกภาวนาฯ มุทิตาภาวนา ปีติสุขสมฺปชญฺญา การิตาฯ อุเปกฺขาภาวนา ปสฺสวตา อุเปกฺขาภาวนา อปสฺสวตา อุเปกฺขา จ อชฺฌุเปกฺขา จ, อสุภสญฺญาภาวนา ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา ภวสนฺธาภิญฺญา ภวสนฺธานํ, สา ฉพฺพิธา ภาวนา ภาวิตา พหุลีกตา อนุฏฺฐิตา วตฺถุกตา ยานีกตา ปริจิตา สุสมารทฺธาฯ อยํ ภาวนาฯ

เอวํ ภาวยนฺตสฺส อยํ อาทีนโวฯ ปฐเม ฌาเน สงฺขารสมนฺนาคโต เอโส ธมฺโม อสฺสุโต สาสโวฯ สเจ เอส ธมฺโม อยํ สีโล อาสนฺนปฏิปกฺโข จ เอส ธมฺโม กาโม ปติจาโร ปติวิจาโร สมาปตฺตีนํ จ สพฺโพฬาริโก เอส ธมฺโม วิตกฺกวิจาโร จฯ ตตฺถ จิตฺตํ โขเภนฺติ, กาโย เจตฺถ กิลมติ, กายมฺหิ เจตฺถ กิลนฺเต จิตฺตํ วิหญฺญติฯ อนภินีหารกฺขโมว อภิญฺญานํ อิเม อาทีนวา ปฐเม ฌาเนฯ

ทุติเย ฌาเน อิเม อาทีนวา ปีติผรณสหคโต จ เอโส ธมฺโม, น สมุทาจารสฺเสติ จิตฺตํฯ อโสธยํ อุปคโม เจส ธมฺโม อุปคมิปริสฺสโย [อุปคมิปริจโย (ปี.)] โทมนสฺสปจฺจตฺถิโก เจส ธมฺโมฯ ตตฺถ ตตฺถ ยุตฺตีนํ ปีติ ปรชฺชโต เจส ธมฺโม ทุกฺกรํ โหติ, อวตฺตสนฺตาสภูมิปริวชฺชยนฺโต จตูสุ ทุกฺขตาสุ เอส ธมฺโม อนุวิทฺธาปนสทฺธาย [อนุวิทฺธา ปสฺสติยา (ปี.)] ทุกฺขตาย จ น ปลิโพธทุกฺขตาย จ อภิญฺญาทุกฺขตาย จ โรคทุกฺขตาย จ, อิเม อาทีนวา ทุติเย ฌาเนฯ

ตตฺถ กตเม อาทีนวา ตติเย ฌาเน? อุเปกฺขาสุขสหคตาย ตตฺถ สาตาวีนํ ปญฺจนฺนํ อุเปกฺขาสุขํ ปริวตฺติโต เอส ธมฺโม เตน นิจฺจสญฺญิตานญฺจ ยํ โหติฯ ทุกฺโขปนิยํ สุขํ จิตฺตสฺส สงฺโขภตํ อุปาทาย สุขทุกฺขาย คโต สวติฯ สุขทุกฺขานุกตญฺจ อุปาทาย อนภิหารกฺขมํ จิตฺตํ โหติฯ อภิญฺญาย สจฺฉิกิริยาสุ สพฺเพปิ เจเต ธมฺมา ตีสุ ฌานสมาปตฺตีสุ จตูหิ จ ทุกฺขตาหิ อนุวิทฺธานํ สา ภยา ทุกฺขตาย ปลิโพธทุกฺขตาย จ อภิญฺญาย ทุกฺขตาย จ อิเม อาทีนวา ตติเย ฌาเนฯ

ตตฺถ กตเม อาทีนวา จตุตฺเถ ฌาเน? อากิญฺจญฺญาสมาปตฺติกา เต ธมฺมานุสมาปตฺติกา เอติสฺสา จ ภูมิยํ สาตานํ พาลปุถุชฺชนานํ อเนกวิธานิ ทิฏฺฐิคตานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ โอฬาริกา สุขุเมหิ จ รูปสญฺญาหิ อนุวิธานิ เอตานิ ฌานานิ สทา อนุทยเมตฺตาฌานกลานุทนุกลาย สาธารณา, ทุกฺกรา จ สพฺเพ จตฺตาโร มหาสมฺภารา สมุทาคตานิ จ เอตานิ ฌานานิ อญฺญมญฺญํ นิสฺสาย สมุทาคจฺฉนฺติฯ เอตฺถ สมุทาคตา จ เอเต ธมฺมา น สมตฺตา โหนฺติฯ อสมุคฺคหิตนิมิตฺตา จ เอเต ธมฺมา ปริหายนฺติฯ นิรุชฺฌนฺติ จ เอเต ธมฺมา น อุปาทิยนฺติ นิรุชฺฌงฺคานิ จ, เอเตสํ ธมฺมานํ ฌานานิ นิมิตฺตานิ น ฌานนิมิตฺตสญฺญา โวกิรติฯ อปฺปฏิลทฺธปุพฺพา จ ฌายีวเสน จ ภวติ [ฌายี จ วเสน จ ภวติ (ปี. ก.)]ฯ อิเมหิ อาทีนเวหิ อยํ ฌานปริหานิฯ

[77] นิโรธสมาปตฺติยา อปฏิสงฺขาย อวเสสสญฺญิโน อากิญฺจญฺญายตนสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ, โส นิโรธสมาปตฺติโต ปริหายติฯ อาเนญฺชสญฺญิโน อสญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิญฺจญฺญายตนสหคตา มนสิการา สมุทาจรนฺติ, ตญฺจ ภูมิํ น ปชานาติ, โส ตโต ปริหายติฯ อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญา มนสิการา สมุทาจรนฺติ, ตญฺจ ภูมิํ น ปชานาติ, โส ตโต ปริหายติฯ วิญฺญาณญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสญฺญาสหคตาฯ วิตฺถาเรน…เป.… ยาว ปฐเม ฌาเน กามสญฺญาสหคตา กาตพฺพาฯ สกสฺส [สา ตสฺส (ปี. ก.)] ปริหายติ, กลงฺกชฺฌาเน กลงฺกํ ฌายติ, ปริสมนฺตโต ฌายติ, ภินฺทนฺโต ฌายติ, น สชฺฌายติ, อายูหนฺโต ฌายติ, กิญฺจิ จ นิปริจิโต ฌายติฯ อติวิธาวนฺโต ฌายติ, อติมญฺญนฺโต ฌายติ, กายสงฺขาเร อปฺปฏิสมฺภาเร ฌายติ, ปริยุฏฺฐานสฺส นิสฺสรณํ อชานนฺโต ฌายติ, นีวรณาภิภูโต ฌายติ, อสฺสาปตฺติมนสิกโรนฺโต ฌานสฺส อสฺสาโท กามราคปริยุฏฺฐานํ ปหานํ ฌานสฺส อสฺสาโท กามราคเหตูนํ ธมฺมานํ อุทยนฺติ, นิรุชฺฌงฺคานิ เอเตสํ ธมฺมานํ ฌานานิ อุปริมา สุขุเปกฺขา กามกมฺมกิเลสานํ ปหานํ อสฺสาโท, เอวํ โข ปุน ฌานสฺส อสฺสาโท มหาสํวาสมปฺปีฬิเต โลกสํนิวาเส อสมฺโพโธกาสา วิคเมสฺสมิทํ ฌานปฺปหานาฯ

อยํ ปลิโรธมปฺปลิโรธโลกสนฺนิวาเส เอสนิธมิทํ ฌานํ อนมตคฺคสํสารสมาปนฺนานํ สตฺตานํ สํสารปฺปหานนา อานิสํโส, ยมิทํ ฌานสฺส อสฺสาโท กายสฺส อฌานิยฌายิโน ภวติฯ อฌานิยฌานิยฌายีหิ อปรามสนฺโต อฌานิยฌายิตํ ฌายติ, ยานิ กลงฺกชฺฌายิโน ปทานิ, ตานิ อนุธิตานิ ปฏิปกฺเขฯ

[78] ตตฺถ กตมํ ฌานโกสลฺลํ? สมาปตฺติโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, ฌานวิเสสโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, ฌานนฺตริกโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, สมาปตฺติวุฏฺฐานโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, ฌาเน สภาวโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, ฌาเน อาทีนวโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, ฌาเน นิสฺสรณโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, ฌานผเลน อุปาทาย โกสลฺลํ, ฌานผเลน ปฏิสงฺขานผเล อปริหานธมฺมตา นิพฺพตฺติฌาเน จ กีฬิตาปิ วิเสสภาคิยํ ฌานํ ปฏิลพฺภติฯ อิทํ ปนสฺสาติ ภวหาริตา จ อารมฺมณานิมิตฺตคฺคาโห อนภินีหารพลํ, จิตฺเตกคฺคตา นิมิตฺตาสุ คติสหิตา สมถพเลน อสํสีทนญฺจ ฌาเน มคฺคผลํ สมถํ ปวตฺเต สมาธิโน อุเปกฺขาปลิปุพฺพาปรนิมิตฺตาสโย ปคฺคาหิโน [มคฺคาหิโน (ปี.)] สติพลํ ตํ ปวตฺติตานญฺจ วิปสฺสนานํ สมญฺญาพเลฯ

ตตฺถ กตมา ฌานปารมิตา? สุปารมิตา เมตฺตา กาเมสุ สตฺตา กามสงฺคสตฺตาติ [อุทา. 63 อุทาเน ปสฺสิตพฺพํ] ยมฺหิ สุตฺเต เทสนาย โวหาเรน ทฺเว สจฺจานิ นิทฺทิฏฺฐานิ, ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ, วิจเยน หาเรน เย สํโยชนีเยสุ ธมฺเมสุ วชฺชํ น ปสฺสนฺติ, เต โอฆํ ตริสฺสนฺตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ น ตริสฺสนฺตีติ อตฺถิ เอสา ยุตฺติ จ วิจโย จ อิทํ นุ กิสฺส ปทฏฺฐานํ, กาเมสุ สตฺตาติ ปญฺจ กามคุณา, ตํ กามตณฺหาย ปทฏฺฐานํฯ สํโยชเน วชฺชมปสฺสมานาติ อวิชฺชาย ปทฏฺฐานํ, น หิ ชาตุ สํโยชนสงฺคสตฺตา โอฆํ ตเรยฺยุํ วิปุลํ มหนฺตนฺติ อุปาทานสฺส ปทฏฺฐานํฯ กาเมสุ สตฺตาติ กามา ทฺวิธา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ, ตตฺถ กิเลสกามา กามตณฺหา กามตณฺหาย ยุตฺตา ภวนฺติ รูปตณฺหา ภวตณฺหา ลกฺขเณน หาเรน, สํโยชเน วชฺชมปสฺสมานาติ สํโยชนสฺสฯ โย ตตฺถ ฉนฺทราโค ตสฺส กิํ ปทฏฺฐานํ? สุขา เวทนา ทฺเว จ อินฺทฺริยานิ – สุขินฺทฺริยญฺจ โสมนสฺสินฺทฺริยญฺจฯ อิติ สุขาย เวทนาย คหิตาย ตโยปิ เวทนา คหิตา โหนฺติฯ เวทนากฺขนฺเธ คหิเต สพฺเพ ปญฺจกฺขนฺธา คหิตา โหนฺติฯ

รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพา คหิตา, วตฺถุกาเมสุ คหิเตสุ สพฺพานิ ฉ พาหิรานิ อายตนานิ คหิตานิ โหนฺติฯ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ โย สโต, อยํ วุจฺจเต ลกฺขโณ หาโร, ตตฺถ โย โอฬาริกมฺหิ กิเลเส อชฺฌาวสิโต สพฺพกิเลเสสุ โย น ตโต สุขุมตเรสุ น วีตราโค ภวติฯ ตตฺถ พาหิรสํโยชนํ มมนฺติ อชฺฌตฺตสํโยชนํ อหนฺติฯ ตตฺถ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย โอฆํ ตริตุกามา เต สํโยชนีเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหริสฺสนฺตีติ อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโยฯ กาเมสุ สตฺตาติ เยสุ จ สตฺตา เยน จ สตฺตา เยสญฺจ สตฺตา อยํ จตุพฺพิโธ อากาโร สพฺเพสํ หารภาคิโยฯ

[79] ตตฺถ กตมานิ ตีณิ วิปลฺลาสานิ ปทฏฺฐานานิ จ? จิตฺตวิปลฺลาสสฺส ทิฏฺฐิวิปลฺลาสสฺส สญฺญาวิปลฺลาสสฺส ตโย วิปลฺลาสา ตีณิ อกุสลมูลานิ ปทฏฺฐานํฯ ตีณิ อกุสลมูลานิ หีนปฺปณีตการิยกมฺมสฺส ปทฏฺฐานํฯ จตุนฺนญฺจ อุปาทานานํ โทโส อกุสลมูลํ ทิสฺสติฯ หีนปฺปณีตการิยกมฺมสฺส ปทฏฺฐานํฯ ยถา มาตุยา วา ปิตุโน วา อญฺญตรสฺส วา ปุน อุฬารสฺส ภิกฺขุโน อภยํ เทติฯ ตตฺถ อญฺโญ มิจฺฉา ปฏิปชฺเชยฺย กาเยน วา วาจาย วาฯ ตตฺถ โส พฺยาปาทมุปาทาย เตสํ อุฬารานํ รกฺขาวรณคุตฺติยา อนุปาลยนฺโต โย อุฬารานํ อภยํ เทติฯ เตสํ อภเย ทินฺเน โย ตตฺถ มิจฺฉา ปฏิปชฺเชยฺยฯ ตตฺถ โส พฺยาปาทํ อุปาทายนฺโต โทสชํ กมฺมํ กโรติฯ โย ตตฺถ อสาธุ อินฺทฺริยา นีวรณํ ยํ เตสํ อภยํ ทกฺขิณโต สญฺญํ อิทํ ปณีตํ การณํ มยา ปุน ตตฺถ มิจฺฉาปฏิปตฺติ อยํ พฺยาปาโท หีนคมิวกมฺมํ โลโภ โมโห จ อิมานิ นีวรณานิ วจนานิ ตานิ จตฺตาริ อุปาทานานิ เตหิ จตูหิ อุปาทาเนหิ โย โส อุปาทาโน อิตฺถี วา ปุริโส วา เตสํ ปญฺจกฺขนฺธานํ เตเยว อุปาทาโน สมุทโย อิทํ ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ โสเยว เทสนาหาโรฯ

ตตฺถ กาเมสุ เย น ปชฺชนฺติ, เต อาทีนวานุปสฺสนาย ปชฺชนฺติฯ อิติสฺสา กามธาตุยา นิกฺขมิตุกามตา, อยํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมจฺฉนฺโทฯ โย ตตฺถ อนภิสงฺขารานํ กิญฺจิ วิโสเธติ ตสฺส ธาวรา วา, อยํ อพฺยาปาทจฺฉนฺโทฯ กิญฺจิ วิหิํสติ, อยํ วิหิํสาฉนฺโทฯ อิติ เนกฺขมฺมาภินีหตา ตโย ฉนฺทา – เนกฺขมฺมจฺฉนฺโท อพฺยาปาทจฺฉนฺโท อวิหิํสาฉนฺโทฯ

ตตฺถ เนกฺขมฺมจฺฉนฺโท อโลโภ; อพฺยาปาทจฺฉนฺโท อโทโส; อวิหิํสาฉนฺโท อโมโหฯ อิมานิ ตีณิ กุสลมูลานิ อฏฺฐสุ สมฺปตฺเตสุ ปรหิตานิ, เตสํเยว จตุนฺนํ อุปาทานานํ นิโรธาย สํวตฺตนฺติฯ สเจ วา ปุน กมฺมํ กเรยฺย กณฺหํ วา สุกฺกํ วา ตสฺส วิปากหานาย สํวตฺตนฺติฯ อิทํ กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ กมฺมกฺขยาย สํวตฺตติฯ ตตฺถ โย ติณฺณํ อกุสลมูลานํ นิโรโธ, อยํ นิโรโธฯ โสเยว มคฺโค ตตฺถ ปฏิปทานิ อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ อาวฏฺโฏ หาโรฯ

กาเมสุ สตฺตาติ เย เสกฺขา, เต เอเกเนวากาเรน สตฺตาฯ เย ปุถุชฺชนา, เต ทฺวีหากาเรหิ สตฺตา, ตสฺสายํ ปญฺโห วิภชฺชพฺยากรณีโย วตฺตพฺโพฯ กิญฺจาปิ โสตาปนฺโน ปฏิเสวนาย, โน จ โข อภินิเวเส สตฺโต โย หิ อปจยาย ปทหติ, น อุปจยายฯ เสกฺโข หิ กิเลสวเสน กาเม ปฏิเสวติฯ ปุถุชฺชโน ปน กิเลสสมุฏฺฐานาย กาเม ปฏิเสวติฯ ตตฺถ กาเมสุ สตฺตานํ จตุโอฆํ ตริสฺสตีติ วิภชฺชพฺยากรณีโย, อยํ วิภตฺติฯ

[80] ปริวตฺตโนติ กาเม เย เนว สชฺชนฺติ น จ สํโยชเนหิ สํยุตฺตา, เต โอฆํ ตริสฺสนฺติ วิปุลํ มหนฺตนฺติฯ อยํ สุตฺตสฺส ปฏิปกฺโขฯ

เววจนนฺติ โย กาเมสุ สตฺโต โย จ ตตฺถ กามานํ คุโณ, ตตฺถ วิโส สตฺโตฯ เยปิ กามานํ อาหารา ธมฺมา, ตตฺถ วิโส สตฺโตฯ ตตฺถิมํ กามานํ เววจนํ ปาโก รโช สลฺลํ คณฺโฑ อีติ อุปทฺทโวติฯ ยานิ วา ปน อญฺญานิ เววจนานิ ตตฺถ วิโส สตฺโตติ เววจนํฯ สตฺโต พนฺโธ มุจฺฉิโต คธิโต อชฺโฌสิโต กาเม อชฺฌาปนฺนา ปริมุตฺโต ตพฺพหุลวิหารีติฯ ยานิ วา ปน อญฺญานิ เววจนานิ, อยํ เววจโน นามฯ กามปฺปจารปญฺญตฺติยา กิเลสโคจรปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตา จิตฺตนฺติ เววจนํฯ สตฺโต ตพฺพหุลวิหารีติ ยานิ วา ปน อญฺญานิฯ อิเม กามปฺปจารปญฺญตฺติยา กิเลสโคจร ปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตา, พีชปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตา, สงฺขารา สํโยชนปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตา, อุปาทานํ เหตุปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ, ปุคฺคโล ปุถุปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺโตฯ

โอตรโณติ อิมาย ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ทุกฺขญฺจ สมุทโย จฯ

เย กิเลสา เย สงฺขารา สํโยชนานิ จ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ สงฺขารกฺขนฺโธ ธมฺมายตเนสุ อกุสลา ธมฺมายตนานิ อินฺทฺริเยสุ สุขินฺทฺริยญฺจ, โสมนสฺสินฺทฺริยญฺจ, อยํ อินฺทฺริโยตรโณฯ

โสธโนติ เอตฺตโกฯ เอเสว อารมฺโภ นิทฺทิสิตพฺโพ สุตฺตตฺโถฯ

อธิฏฺฐาโนติ อิเม ธมฺมา อตฺถิ เอกตฺตตาย ปญฺญตฺตา อตฺถิ เวมตฺตตายฯ เย สญฺญา พาหิโร กาเม, เต เวมตฺตตาย ปญฺญตฺตาฯ ปญฺจสุ กามคุเณสุ สตฺตาติ ปริยุฏฺฐานวิปลฺลาสา เวมตฺตตาย ปญฺญตฺตา โอฆํ ตเรยฺยุํฯ วิปุลํ มหนฺตนฺติ อวิชฺชา เอกตฺตตาย ปญฺญตฺตาฯ

ปริกฺขาโรติ ตสฺส โก เหตุ โก ปจฺจโย? อารมฺมณปจฺจยตาย ปจฺจโยฯ อโยนิโส จ มนสิกาโร สนฺนิสฺสยสฺส ปจฺจยตาย ปจฺจโยฯ อวิชฺชา สมนนฺตรปจฺจยตาย ปจฺจโยฯ ราคานุสโย เหตุปจฺจยตาย ปจฺจโยฯ อยํ เหตุ, อยํ ปจฺจโยฯ

สมาโรปโน ปจฺจโยติ เย กาเมสุ สตฺตา สุคตา สุรูปาติ อยํ กามธาตุยา ฉนฺโท ราโค เต อปุญฺญมยา สงฺขาราฯ เต กิํ ปจฺจยา? อวิชฺชา ปจฺจยาฯ เต กิสฺส ปจฺจยา? วิญฺญาณสฺส ปจฺจยาฯ อิติ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราฯ สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ ยาว ชรามรณํ เอวเมตสฺส เกวลสฺส มหโต ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ เอกํ สุตฺตํ คตํฯ ปญฺจนีวรณิกํ สุตฺตํ กาตพฺพํฯ

[81] ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร นาม? ยา จ อภิชฺฌา โย จ พฺยาปาโท ยญฺจ อุทฺธจฺจํ, อยํ ตณฺหาฯ ยญฺจ ถินมิทฺธํ, ยญฺจ กุกฺกุจฺจํ ยา จ วิจิกิจฺฉา, อยํ ทิฏฺฐิฯ ยา ปน กายสฺส อกมฺมนิยตา กิญฺจาปิ ตํ มิทฺธํ โน ตุ สภาวกิเลสตาย กิเลโส, อิติ ยา จ จิตฺตสลฺลียนา ยา จ กายากมฺมนิยตา, อยํ ปกฺโขปกิเลโส น ตุ สภาวกิเลโสฯ ตตฺถ อตฺตสญฺญานุปจิตฺตํ กิลมโถ กุกฺกุจฺจานุปจิตฺตํ ถินํ ยา จิตฺตสฺส ลียนา, อิติ อิเม ปญฺจ นีวรณา จตฺตาริ นีวรณานิ สภาวกิเลสา ถินมิทฺธํ นีวรณปกฺโขปกิเลโสฯ ยถา จตฺตาโร อาสวา สภาวอาสวตาย อาสวา โน ตุ จิตฺตสาสวตาย อาสวาฯ สภาวตาย อาสวาฯ ปกฺเข อาสวตาย อาสวาฯ อถ ปนาห สุตฺตนฺตํ เยน เต สมฺปยุตฺตา วา วิปฺปยุตฺตา วา อาสวา, เตเยว เอเต วตฺตพฺพา สาสวา วา อนาสวา วาฯ

ตตฺถ กตโม วิจโยฯ อภิชฺฌา กามตณฺหา รูปตณฺหา ภวตณฺหาฯ ยํ วา ปน กิญฺจิ อชฺโฌสานคตํ สาสวา อภิชฺฌิตสฺส เมตฺตานุปสฺสิย โย อนตฺถํ จรติฯ ตตฺถ โย พฺยาปาทํ อุปฺปาเทติ, อจริ จริสฺสตีติฯ เอวํ นว อาฆาตวตฺถูนิ กตฺตพฺพานิ, ตสฺเสวํ พฺยาปาทานุปสฺสิสฺส กิเลโส โย ปริทาโห กายกิลมโถ อกมฺมนิยตา มิทฺธํฯ จิตฺตานุปสฺสิสฺส ปฏิฆาเตน ขิยนา, อิทํ ถินมิทฺธํฯ ตตฺถ อธิกรณอวูปสโม, อิทํ อุทฺธจฺจํฯ ยํ กิํ กสถมีติ [กรถมีติ (ปี. ก.)] อิทํ กุกฺกุจฺจํฯ ยํ ยถา อิทํ สนฺตีรณํ, อยํ วิจิกิจฺฉาฯ ตตฺถ อวิชฺชา จ ตณฺหา จ อตฺถิ, อิทํ ปริยุฏฺฐานํฯ อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ อุปกฺกิเลโส จ อตฺถิ, อิทํ กามจฺฉนฺโท กามราคปริยุฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํฯ พฺยาปาโท พฺยาปาทปริยุฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํฯ ถินมิทฺธํ ถินมิทฺธปริยุฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํฯ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ อวิชฺชาปริยุฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํฯ วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํฯ กามราคปริยุฏฺฐานํ อนุสยสํโยชนสฺส ปทฏฺฐานํฯ พฺยาปาทปริยุฏฺฐานํ ปฏิฆสํโยชนสฺส ปทฏฺฐานํฯ ถินมิทฺธปริยุฏฺฐานํ มานสํโยชนสฺส ปทฏฺฐานํฯ อวิชฺชาปริยุฏฺฐานญฺจ วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺฐานญฺจ ทิฏฺฐิสํโยชนสฺส ปทฏฺฐานํฯ

ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร? กามราคปริยุฏฺฐาเน วุตฺเต สพฺพานิ ปริยุฏฺฐานานิ วุตฺตานิ โหนฺตีติฯ สํโยชเนสุ วุตฺเตสุ สพฺพสํโยชนานิ วุตฺตานิ โหนฺติฯ อยํ ลกฺขโณ หาโรฯ

[82] ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? เย อิเม ปญฺจ นีวรณา ฌานปฏิปกฺโข โส ทุกฺขสมุทโยฯ ยํ ผลํ, อิทํ ทุกฺขํฯ ตตฺถ กามจฺฉนฺทสฺส เนกฺขมฺมวิตกฺโก ปฏิปกฺโข; พฺยาปาทสฺส อพฺยาปาทวิตกฺโก ปฏิปกฺโข; ติณฺณํ นีวรณานํ อวิหิํสาวิตกฺโก ปฏิปกฺโขฯ อิติ อิเม ตโย วิตกฺกาฯ เนกฺขมฺมวิตกฺโก สมาธิกฺขนฺธํ ภชติฯ อพฺยาปาทวิตกฺโก สีลกฺขนฺธํ ภชติฯ อวิหิํสาวิตกฺโก ปญฺญากฺขนฺธํ ภชติฯ อิเม ตโย ขนฺธาฯ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค นีวรณปฺปหานาย สํวตฺตติฯ ยํ นีวรณปฺปหานํ, อยํ นิโรโธฯ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ อยํ จตุพฺยูโห หาโรฯ

ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ หาโร? ปญฺจ นีวรณานิ ทส ภวนฺติฯ ยทปิ อชฺฌตฺตํ สารชฺชติ , ตทปิ นีวรณํฯ

ยทปิ พหิทฺธา สารชฺชติ, ตทปิ นีวรณํ, เอวํ ยาว วิจิกิจฺฉา อิเม ทส นีวรณาฯ อชฺฌตฺตพหิทฺธา กิเลสา อิมานิ ทฺเว สํโยชนานิ อชฺฌตฺตสํโยชนญฺจ พหิทฺธาสํโยชนญฺจฯ ตตฺถ อหนฺติ อชฺฌตฺตํ, มมนฺติ พหิทฺธาฯ สกฺกายทิฏฺฐิ อชฺฌตฺตํ, เอกสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ พหิทฺธาฯ โย อชฺฌตฺตํ ฉนฺทราโค รูเปสุ อวีตราโค ภวติ อวีตจฺฉนฺโทฯ เอวํ ยาว วิญฺญาเณ, อยํ อชฺฌตฺตา ตณฺหาฯ ยํ ฉสุ พาหิเรสุ อายตเนสุ ตีสุ จ ภเวสุ อชฺโฌสานํ, อยํ พหิทฺธา ตณฺหาฯ อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ สํโยชนานิ สํโยชนียา จ ธมฺมาฯ ตตฺถ สํโยชเนสุ ธมฺเมสุ ยา นิพฺพิทานุปสฺสนา จ, อยํ มคฺโคฯ ยํ สํโยชนปฺปหานํ, อยํ นิโรโธฯ อยํ อาวฏฺโฏ หาโรฯ

ตตฺถ กตโม วิภตฺติหาโร? สํโยชนนฺติ น เอตํ เอกํเสนฯ มานสํโยชนํ ทิฏฺฐิภาคิยนฺติ น ตํ เอกํเสน อทิฏฺฐมานํ นิสฺสายมานํ น ปชหติฯ โย ปญฺจ อุทฺธมฺภาคิโย มาโน กิญฺจาปิ โส ทิฏฺฐิปกฺเข สิยาฯ น ตุ โอรมฺภาคิยํ สํโยชนํ ตสฺส ปหานาย สํวตฺตตีติฯ โย จ อหํกาโร น ปวิทฺโธยํ ปนสฺส เอวํ โหติฯ กทาสุ นามาหํ ตํ สนฺตํ อายตนํ สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามิ, ยํ อริยา สนฺตํ อายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสนฺตีติ, อยํ อภิชฺฌา น จ ตํ นีวรณํฯ อตฺถิ ปน อรหโต กายกิเลสมิทฺธญฺจ โอกฺกมติ น จ ตํ นีวรณํ ตสฺส ถินมิทฺธํ นีวรณนฺติฯ น เอกํเสนฯ อยํ วิภตฺติหาโรฯ

ปริวตฺตโนติ ปญฺจ นีวรณา ปญฺจงฺคิเกน ฌาเนน ปหานํ คจฺฉนฺติฯ อยํ เตสํ ปฏิปกฺโข นีวรโณ อสุกสฺส ปหีนาติ น อญฺญานุมินิตพฺพํ, ปรมตฺถมชฺฌตฺตํ, อยํ ปริวตฺตนาฯ

ตตฺถ กตโม เววจโน? กามจฺฉนฺโท ฉนฺทราโค เปมํ นิกนฺตีติ เววจนํฯ นีวรณํ ฉทนํ อุปกฺกิเลโส ปริยุฏฺฐานนฺติ เววจนํฯ

ปญฺญตฺตีติ อวิชฺชาปจฺจยา กิจฺจปญฺญตฺติยา [ปจฺจาปญฺญตฺติยา (ก.)] ปญฺญตฺติ, พฺยาปาโท วิกฺเขปปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺติ, ถินมิทฺธํ อสมุคฺฆาตปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺติฯ เอวํ สพฺเพปิ เอเต ปญฺจ นีวรณา อิมมฺหิ สุตฺเต วิกฺเขปปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺติฯ

ตตฺถ กตโม โอตรโณ? อิเม ปญฺจ นีวรณา อวิชฺชา จ ตณฺหา จ ตตฺถ อวิชฺชามูลา นีวรณาฯ

ยา ตณฺหา อิเม สงฺขารา, เต อวิชฺชาปจฺจยา อิเม ทฺเว ธมฺมา ปญฺจสุ ขนฺเธสุ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา, อายตเนสุ ธมฺมายตนํ, ธาตูสุ ธมฺมธาตุ, อินฺทฺริเยสุ อิเมสํ ธมฺมานํ ปทฏฺฐานํ สุขินฺทฺริยสฺส จ โสมนสฺสินฺทฺริยสฺส จ อิตฺถินฺทฺริยสฺส จ ปุริสินฺทฺริยสฺส จฯ

ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? อิทํ สุตฺตํ ยถา อารพฺภ นิกฺขิตฺตํ โส อตฺโถ ภาสิโต อิเมหิ ปญฺจหิ ปเทหิฯ

ตตฺถ กามจฺฉนฺโท จ พฺยาปาโท จ วิจิกิจฺฉา จ น เอกตฺตตาย ปญฺญตฺตา, กามาติ น เอกตฺตตาย ปญฺญตฺตา, อถ ขลุ เวมตฺตตาย ปญฺญตฺตาฯ อยํ อธิฏฺฐาโน หาโรฯ

ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? กามจฺฉนฺทสฺส อโยนิโส มนสิกาโร สุภารมฺมณปจฺจโย; สุภนิมิตฺตญฺจ เหตุฯ พฺยาปาทสฺส อโยนิโส มนสิกาโร อาฆาตวตฺถูนิ จ ปจฺจโย; ปฏิฆานุสโย เหตุฯ ถินมิทฺธสฺส ปฏิสํหาโร ปจฺจโย; ปวตฺติยา กิลมถา จลนา ตญฺจ เหตุฯ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส รชนียํ อารมฺมณิยํ อสฺสาทิยากินฺทฺริยํ ตาว อปริปุณฺณญฺจ ญาณํ ปจฺจโย; กามสญฺญา จ ทิฏฺฐิอนุสโย จ เหตุฯ วิจิกิจฺฉาย นว มานวิธา อารมฺมณํ มานานุสโย, โสว ปจฺจโย; วิจิกิจฺฉานุสโย เหตุฯ เอเต ปญฺจ ธมฺมา สเหตุ สปฺปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺติฯ

ตตฺถ กตโม สมาโรปโน หาโร? อิเม ปญฺจ นีวรณา จตฺตาโรปิ เอเต อาสวา คณฺฑาปิ [ตณฺหาปิ (ปี.)] เอเต สลฺลาปิ เอเต อุปาทานานิ เอเตฯ เตสุ เอว พาหิเรสุ ธมฺเมสุ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตนฺติ ปญฺญตฺติํ คจฺฉติฯ อยํ สมาโรปโน หาโรฯ

นิทฺทิฏฺฐํ สํกิเลสิกภาคิยํ สุตฺตํฯ

[83] มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ คาถาฯ

ตตฺถ กตโม เทสนา หาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต โก อตฺโถ ขนฺธววตฺถาเนน วิญฺญาณกฺขนฺธํ เทเสติ, ธาตุววตฺถาเนน มโนวิญฺญาณธาตุํ, อายตนววตฺถาเนน มนายตนํ, อินฺทฺริยววตฺถาเนน มนินฺทฺริยํฯ ตสฺส กิํ ปุพฺพงฺคมา ธมฺมา? สํขิตฺเตน ฉ ธมฺมา ปุพฺพงฺคมา ธมฺมา กุสลมูลานิ จ อกุสลมูลานิ จ อนิมิตฺตํ อิมมฺหิ สุตฺเต กุสลมูลํ เทสิตํฯ

ตตฺถ กตมา มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา? มโน เตสํ ปุพฺพงฺคมํ, ยถาปิ พลสฺส ราชา ปุพฺพงฺคโม, เอวเมว ธมฺมานํ มโนปุพฺพงฺคมาฯ ตตฺถ ติวิธานํ ปุพฺพงฺคมานํ เนกฺขมฺมจฺฉนฺเทน อพฺยาปาทจฺฉนฺเทน อวิหิํสาฉนฺเทนฯ อโลภสฺส เนกฺขมฺมจฺฉนฺเทน ปุพฺพงฺคมาฯ อโทสสฺส อพฺยาปาทจฺฉนฺเทน ปุพฺพงฺคมาฯ อโมหสฺส อวิหิํสาฉนฺเทน ปุพฺพงฺคมาฯ ตตฺถ มโนเสฏฺฐาติ มนสา อิเม ธมฺมา อุสฺสฏา มเนน วา นิมฺมิตาฯ มโนว อิเมสํ ธมฺมานํ เสฏฺโฐติ มโนว อิเมสํ ธมฺมานํ เสฏฺฐเชฏฺโฐติ มโนว อิเมสํ ธมฺมานํ อาธิปจฺจํ กโรตีติ มโนเสฏฺฐาฯ มโนชวาติ ยตฺถ มโน คจฺฉติฯ ตตฺถ อิเม ธมฺมา คจฺฉนฺตีติ มโนชวาฯ ยถา วาโต สีฆํ คจฺฉติ อญฺโญ วา โกจิ สีฆํ คามโก วุจฺจเต วาตชโวติ ปกฺขิคามิโกติ, เอวเมว อิเม ธมฺมา มเนน สมฺปชายมานา คจฺฉนฺติ, ตตฺถ อิเม ธมฺมา คจฺฉนฺตีติ มโนชวาติฯ เต ติวิธา ฉนฺทสมุทานิตา อนาวิลตา จ สงฺกปฺโปฯ สตฺตวิธา จ กายิกํ สุจริตํ วาจสิกํ สุจริตํ, เต ทส กุสลกมฺมปถาฯ ตตฺถ มนสา เจ ปสนฺเนนาติ มโนกมฺมํฯ ภาสติ วาติ วจีกมฺมํฯ กโรติ วาติ กายกมฺมํฯ อิเมหิ อิมสฺมิํ สุตฺเต ทส กุสลกมฺมปถา ปรมาปิ สนฺตา สีลวตา ปรมาฯ โส ภวติ วิวตฺติยํ น โลกนิยฺยานาย วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ ภวติฯ อยํ เทสนาฯ

ตตฺถ กตโม วิจโย หาโร? มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ กุสลมูลานิ จ อฏฺฐงฺคสมฺมตฺตานิฯ อิทํ สุตฺตํฯ

ยุตฺตีติ ทสนฺนํ กุสลกมฺมปถานํ โย วิปาโก, โส สุขเวทนีโย อพฺยาปาทสฺสงฺคมาโนฯ ฉายาว อนปายินีติ อนุคจฺฉติ อตฺถิ เอสา ยุตฺติฯ

ปทฏฺฐานนฺติ อฏฺฐารสนฺนํ มโนปวิจารานํ ปทฏฺฐานํฯ มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ สพฺพกุสลปกฺขสฺส อิเม ธมฺมา ปทฏฺฐานํฯ มนสา เจ ปสนฺเนนาติ โย เจตโส ปสาโท, อิทํ สทฺธินฺทฺริยสฺส ปทฏฺฐานํฯ ภาสติ วาติ สมฺมาวาจายฯ กโรติ วาติ สมฺมากมฺมนฺตสฺส จ สมฺมาวายามสฺส จ ปทฏฺฐานํฯ

ลกฺขโณติ อิติ ปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ เวทนาปุพฺพงฺคมาปิ เอเต, สญฺญาปุพฺพงฺคมาปิ เอเต, สงฺขารปุพฺพงฺคมาปิ เอเตฯ เย เกจิ ธมฺมา สหชาตา สพฺเพ ปุพฺพงฺคมา เอเตสํ ธมฺมานํฯ ตโต นํ สุขมนฺเวตีติ โสมนสฺสมปิ นํ อนฺเวติ ยํ สุสุขจฺฉายา ตทาปิ นํ สุขํ ตทปิ อนฺเวติฯ

[84] ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? มโนปุพฺพงฺคมาติ น อิทํ เอกาทิวจนํฯ กิํ การณา? สพฺเพ เยว อิเม ฉวิญฺญาณกายา, อิมมฺหิ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย สุเขน อตฺถิกา, เต มนํ ปสาเทนฺตีติ อยํ อิมมฺหิ สุตฺเต ภควโต อธิปฺปาโยฯ อตฺโถ ปุพฺเพเยว นิทฺทิฏฺโฐฯ

ยานิ หิ กุสลมูลานิ, ตานิ อฏฺฐานิสํสมตฺตา เหตุ, อยํ อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคฯ ทส ฐานานิ เทสนาเหตูนิ เทสนาปจฺจยา นิทฺเทสนา จฯ ตตฺถ ยํ มญฺเญ ทุกฺเขน สห นามรูปํ วิญฺญาณสจฺจนฺติ องฺเคน กุสลมูลํ ปหียติ, อยํ อปฺปหีนภูมิยํ สมุทโยฯ ยํ เตสํ ปหานา, อยํ นิโรโธฯ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ อยํ อาวฏฺโฏ หาโรฯ

วิภตฺตีติ –

มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฏฺฐา มโนมยา;

มนสา เจ ปสนฺเนน, ภาสติ วา กโรติ วา;

ตโต นํ สุขมนฺเวติ, ฉายาว อนปายินีติฯ

ตํ น เอกํเสน สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา ปน โหติฯ ตสฺส วา มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส สกสตฺเถ จิตฺตํ ปสาเทติ, เตน จ ปสนฺเนน จิตฺเตน ภาสติ พฺยากโรติ น ตํ สุขมนฺเวติ น ฉายาว อนุคามินี, ทุกฺขเมว ตํ อนฺเวติฯ ยถา วหนฺตํ จกฺกํ ปทมนฺเวติ, อิทํ ตํ วิภชฺชพฺยากรณียํฯ มนสา เจ ปสนฺเนน กายกมฺมํ วจีกมฺมํ สุขเวทนียนฺติ สมคฺคเต สุขเวทนียํ มิจฺฉคฺคเต ทุกฺขเวทนียํ, อยํ วิภตฺติฯ

ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หาโร? มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ ยํ มนสา ปทุฏฺเฐน ภาสติ วา กโรติ วา ทุกฺขมสฺสานุคามินี, เอตานิเยว ทฺเว สุตฺตานิ ภาสิตานิ เอส เอว จ ปฏิปกฺโขฯ เววจนนฺติ ยทิทํ มโนจิตฺตํ วิญฺญาณํ มนินฺทฺริยํ มโนวิญฺญาณธาตุฯ

ปญฺญตฺตีติ มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ อยํ มโน กิญฺจิ ปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํฯ ธมฺมาติ กุสลกมฺมปถปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํฯ มโนเสฏฺฐาติ วิสิฏฺฐปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํฯ มโนชวาติ สหปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํฯ จิตฺตนฺติ เนกฺขมฺมปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํฯ มนสา เจ ปสนฺเนนาติ สทฺธินฺทฺริยปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํฯ มนสา เจ ปสนฺเนนาติ อนาวิลสงฺกปฺปทุติยชฺฌานปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ ฯ

มนสา เจ ปสนฺเนนาติ อสฺสทฺธานํ ปฏิปกฺขปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํฯ ภาสติ วาติ สมฺมาวาจาปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํฯ กโรติ วาติ สมฺมากมฺมนฺตปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํฯ ตโต นํ สุขมนฺเวตีติ ฌานสมาธานํฯ อินฺทฺริเยสุ มนินฺทฺริยํฯ ปฏิจฺจสมุปฺปาเท วิญฺญาณํฯ มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ เมตฺตา จ มุทุตา จ ฌาเนสุ ทุติยํ ฌานํ ตติยญฺจฯ ขนฺเธสุ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโนฯ ธาตูสุ ธมฺมธาตุ, อายตเนสุ ธมฺมายตนํฯ ยํ กุสลํ อินฺทฺริเยสุ สุขินฺทฺริยญฺจ โสมนสฺสินฺทฺริยญฺจ ปทฏฺฐานํฯ อิเมสํ ธมฺมานํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานํ ผสฺสปจฺจยา สุขเวทนีโย ผสฺโส สุขเวทนา มโนปวิจาเรสุ โสมนสฺสวิจาโร ฉตฺติํเสสุ ปฐมปเทสุ ฉ โสมนสฺสเนกฺขมฺมสฺสิตาฯ อิติ อยํ โอตรโณ หาโรฯ

ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? ยํ อตฺถํ อารพฺภ อิทํ สุตฺตํ ภาสิตํฯ โส อตฺโถ นิยุตฺโต เอตมตฺถํ อารพฺภ สุตฺตํฯ อยํ โสธโน หาโรฯ

[85] ตตฺถ กตโม อธิฏฺฐาโน หาโร? มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ เววจนปญฺญตฺติ, น เอกตฺตปญฺญตฺติฯ ธมฺมาติ เอกโต น เววจนปญฺญตฺติฯ มนสา เจ ปสนฺเนนาติ โส ปสาโท ทฺวิโธ อชฺฌตฺตญฺจ อพฺยาปาทาวิกฺขมฺภนพหิทฺธา จ โอกปฺปนโตฯ โส อชฺฌตฺตปสาโท ทฺวิโธฯ สมุคฺฆาตปสาโท จ วิกฺขมฺภนปสาโท จ พฺยาปาทปริยุฏฺฐานํฯ วิฆาโต น มูลปสาโท ชาตมูลมฺปิ วาฯ ปสาโท สพฺยาปาทํ วิฆาเตนฯ ตโต นํ สุขมนฺเวตีติ สุขํ กายิกญฺจ เจตสิกญฺจ อปฺปิยวิปฺปโยโคปิ ปิยสมฺปโยโคปิ เนกฺขมฺมสุขมฺปิ ปุถุชฺชนสุขมฺปิ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคมฺปิ เจตสิกํ สุขํ ฯ ยมฺปิ ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, ตมฺปิ กายิกํ สุขํ โพชฺฌงฺคา จ เจตสิกํ สุขํฯ ยมฺปิ ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทสิ, ตมฺปิ ตญฺจ สุขปทฏฺฐานํ ปญฺญตฺติยา ยถาวุตฺตํ ตํ อปรามฏฺฐํ กุสลานํ ธมฺมานํฯ อนฺเวตีติ อปฺปนา สนฺทิสฺสติ น จายํ วา ปตฺตภูโต อนฺเวติฯ ตทิทํ สุตฺตํ ทฺวีหิ อากาเรหิ อธิฏฺฐาตพฺพํฯ เหตุนา จ โย ปสนฺนมานโส วิปาเกน จ โย ทุกฺขเวทนีโยฯ

ปริกฺขาโรติ ภควา ปญฺจสเตน ภิกฺขุสงฺเฆน นครํ ปวิสติ ราชคหํฯ ตตฺถ มนุสฺโส ปุคฺคโล ภควนฺตํ ปริวิสติ, ตสฺส ปสาโท อุปฺปนฺโน กุสลมูลปุพฺพโยคาวจโรปิฯ

โส อญฺเญสญฺจ อกฺขาติ, อิทํ วาจํ ภาสติ ลาภา เตสํ, เยสํ นิเวสนํ ภควา ปวิสติ, อมฺหากมฺปิ ยทิ ภเวยฺย มยมฺปิ ภควโต สํปสาทํ ลจฺฉมฺหาติฯ เยน ภควา เตนญฺชลิํ ปณาเมตฺวา ‘‘นโม ภควโต นโม ภควโต’’ติ อพฺยาปาทมาโน เอกมนฺเต อฏฺฐาสิฯ ตทนนฺตเร ภควา อิมํ สุตฺตํ อภาสิตฺถ ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติฯ สพฺพํ สุตฺตํ ตถา ยํ ปเรสํ ภาสติ อิทํ วาจากมฺมํฯ ยํ อญฺชลิํ ปณาเมติ, อิทํ กายกมฺมํฯ โย มโนปสาโท, อิทํ มโนกมฺมํฯ ตตฺถ ยํ ปเรสํ ปกาเสติ ภาสติ วณฺณํฯ เยสํ ภควา นิเวสนํ คจฺฉตีติฯ สพฺพํ ตสฺส อโลโภ กุสลมูลํฯ ยํ ภควติ เมตฺตจิตฺโต, ตสฺส อโทโส กุสลมูลํ ฯ ยํ อญฺชลิํ ปณาเมติ มานญฺจ นิคฺคณฺหาติ, ตตฺถสฺส อโมโห กุสลมูลํ ปาตุภวติฯ ยํ อุฬารปญฺญํ ปฏิลภติ, อิทมสฺส ทิฏฺฐิวิปลฺลาสปฺปหานํฯ ยํ ตถาเยว สํวโร โหติ, อิทมสฺส สญฺญาวิปลฺลาสปฺปหานํฯ ยํ มนสฺส ปสาทนํ, อิทมสฺส จิตฺตวิปลฺลาสปฺปหานนฺติ อกุสลวิปลฺลาสานํ วิกฺขมฺภนํ ปหานํ ปจฺจโยฯ ตีณิ กุสลมูลานิ โย อนาวิลจิตฺตสงฺกปฺโป, โส ตสฺส มนสิกาโรติ วุจฺจติฯ ยํ กิเลเสหิ วิกฺขมฺภนํ อิติ วิปลฺลาสา จ อารมฺมณา สปฺปจฺจยตาย ปจฺจโย กุสลมูลานิ จ สนฺทิสฺสยตาย ปจฺจโย, โส จ มนสิกาโร เหตุนา อิมินา ปจฺจเยน จิตฺตํ อุปฺปนฺนํฯ ตตฺถ ยํ สสตฺถารมฺมณํ จิตฺตํ ปวตฺตํ อยํ พุทฺธานุสฺสติฯ ยมฺปิ ภควโต คุเณ มนสิ กโรติ, อยมสฺส ธมฺมานุสฺสติฯ ตตฺถ สติสมฺปชญฺญํ เหตุ, อยญฺจ ปจฺจโยฯ วาจา ปญฺญา เหตุ วิตกฺกวิจารา ปจฺจโยฯ กายสงฺขารา กมฺมสฺส อภิสงฺขาโร นาม เหตุ วา อปฺปจฺจโย สุขเวทนียสฺส กมฺมสฺส อุปจโย เหตุกา กมฺมสฺส ปจฺจโยฯ

[86] ตตฺถ กตโม สมาโรปโน หาโร? มนสาเยว ปสนฺเนน สโตเยเวตฺถ ปสนฺโน อปิ จ จิตฺตโวทานา สตฺตา วิมุจฺจนฺตีติ เตน สตฺตา จิตฺตปุพฺพงฺคมา จิตฺเตน ปสนฺเนน เจตนาปิ ตตฺถ จิตฺตภูตา ภวนฺตีติ ปฏิฆา อยํ เจตนานํ ปสาเทน กาโย จสฺส ปสาโท , โส จ อารภติ ปสาเทน ปสนฺโน สญฺญานนฺติ จสฺส อวิปรีตา, โส ปญฺจวิโธ วิกฺขมฺภนา, กายปสฺสมฺภนาเยวา ปสาโท จิตฺตสิโต จิตฺตํ ปน ปุพฺพํเยว ปสนฺนํฯ อยํ สมาโรปนาฯ เอวํ ปญฺจนฺนมฺปิ ปสาโทฯ ตโต นํ สุขมนฺเวตีติ กตมํ ภควา นิทฺทิสติ? น หิ อตฺตสจฺจํ ตสฺส กมฺมสฺส วิปาโก อนฺเวติฯ

ตสฺส อุปาโย อนุคจฺฉติ ยทา สิตปจฺจยา อุปฺปชฺชเต โสมนสฺสํ อวิปฺปฏิสาโรปิ อนฺเวติฯ อยํ สมาโรปโน หาโรฯ

มหานาม สกฺกสฺส สุตฺตํ [ปสฺส สํ. นิ. 5.1017]ฯ ตสฺมิํ เจ สมเย อสฺสโต อสมฺปชาโน กาลํ กเรยฺย กาเม ภวติฯ อสฺสโต อภิสมาหาโร โย มา ภายิ, มหานาม, ยํ ตํ จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ สทฺธาปริภาวิตํ สีลปริภาวิตํ สุตจาคปริภาวิตนฺติ วิตฺถาเรน กาตพฺพํฯ จาเคน จ ปญฺญาย จ กิํ ทสฺเสติ? ยา สทฺธา, สา เจตโส ปสาโทฯ ยา อนาวิลสงฺกปฺปิตา, สา สทฺธาฯ กิํ การณา? อนาวิลลกฺขณาฯ อนาวิลลกฺขณา หิ สทฺธาฯ อปเร อาหุ คุณปริสุทฺธินิฏฺฐาคมนลกฺขณา, ยญฺจ อปเร วา วจนปฏิคฺคหลกฺขณา สทฺธาฯ อปโร ปริยาโย อตฺตานํ ยทิ เอวํ โอกปฺเปติ ‘‘นาหํ กิญฺจิ ชานามีติ เอสา อหํ ตตฺถ อนุญฺญตฺตา อนญฺญตา’’ติฯ อยํ สทฺธาติฯ อปโร ปริยาโย เอกสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคตานํ อาทีนวานุปสฺสนา อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติฯ เตน จ ปทิฏฺฐํ ภวติ ยถา คมฺภีเร อุทปาเน อุทกํ จกฺขุนา ปสฺสติ น จ กาเยน อภิสมฺภุนาติฯ เอวมสฺส อริยา นิชฺฌานกฺขนฺติยา ทิฏฺฐิ ภวติ, น จ สจฺฉิกตาฯ อยํ วุจฺจติ สทฺธาฯ สา จ โลกิกาฯ อปโร ปริยาโย ขมติ ปุถุชฺชนภูตสฺส วีสติ จาติ โก สกฺกายาธีนา น นิเวโสฯ น เอตํ เอกนฺติ นยสญฺญา ยถาภูตํ ทิฏฺฐิยา ตุ ขลุ มุทูหิ ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหิ ทสฺสนมคฺเคน ปหีนา ภวนฺติฯ ทิฏฺเฐกฏฺฐา จ กิเลสา, อยํ สทฺธาฯ

โสตาปตฺตงฺคมทุกฺขายํ ภูมิยํ ปริปุณฺณา วุจฺจติฯ ตสฺมิํเยว ภูมิยํ เสกฺขสีลํ อริยา ธารนฺติ วุจฺจติฯ ตสฺมิํเยว ภูมิยํ มุทุปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยนฺติ วุจฺจติฯ ตสฺมิํเยว ภูมิยํ ขนฺเธหิ อนตฺถิกตา, อยํ จาโคฯ ตสฺมา สทฺธา จาคาธิฏฺฐาเนน นิทฺทิสิตพฺพาฯ ยติเกน [เตน (ก.)] ภิยฺโย มเนน สา หิสฺส วิปรีตา ทิฏฺฐิกา อสฺสทฺธา, สา นยนอุปธีสุ ปมตฺตา สมาทินฺนาฯ ตตฺถ สทฺธินฺทฺริยํ โย กามํ ปริวิสฺสนฺติ อิติ สนฺตปาปปฏินิสฺสคฺคา น จาคาธิฏฺฐานํ ปญฺญินฺทฺริเยน ปญฺญาธิฏฺฐานํ, สีเลน อุปสมาธิฏฺฐานํฯ อิเม จตฺตาโร ธมฺมา สีลํ ปริภาวยนฺติ สทฺธา สีลํ จาโค จ ปญฺญาติฯ ตตฺถ สทฺธาย โอฆํ ตรติฯ ยํ สีลํ, อยํ อปฺปมาโทฯ โย จาโค, อิทํ ปญฺญาย กมฺมํฯ ยา ปญฺญา, อิทํ ปญฺญินฺทฺริยํ, ตตฺถ ยํ สทฺธินฺทฺริยํฯ ตํ ตีสุ อเวจฺจปฺปสาเทสุฯ ยํ สีลํ, ตํ สทฺธินฺทฺริเยสุฯ

โย จาโค, โส จตูสุ ฌาเนสุฯ ยา ปญฺญา, สา สจฺเจสุ, สติ สพฺพตฺถคามินีฯ ตสฺส เสกฺขสฺส ภทฺทิกา ภติ, ภทฺทิโก อภิสมฺปราโยฯ ตสฺส สมฺมุฏฺฐสฺสติกสฺส สีลํ กโรนฺตสฺส น กายสมฺมุฏฺฐสฺสติตาย ตานิ วา อินฺทฺริยานิ ตํ วา กุสลมูลํ กมฺมวิปากํ ภวติฯ ตสฺส ติกสฺส อตฺถนิทฺเทโสฯ ตตฺถ สทฺธา สีลํ จาโค ปญฺญา จตฺตาโร ธมฺมาฯ ยา สทฺธา ยา จ ปญฺญา, อิทํ มโนสุจริตํฯ ยํ สีลํ, อิทํ กายิกํ วาจสิกํ สุจริตํฯ โย จาโค, อิทํ เจตสิกํ อโลโภ สุจริตํฯ อิติ จิตฺเต คหิเต ปญฺจกฺขนฺธา คหิตา ภวนฺติฯ อิเมหิ ธมฺเมหิ สุจริตํ อิทํ ทุกฺขญฺจ อริยสจฺจํ ปทฏฺฐานํ มคฺคสฺสฯ

[87] ตตฺถ กตโม วิจโย หาโร? ยา จ สทฺธา ยญฺจ สีลํฯ ตํ กิสฺส กโรติ? ยา สทฺธา ตาย ภควนฺตํ อนุสฺสรติ มตฺเตนปิ หตฺถินา สมาคตา, อสฺส โภ กุกฺกุรา สพฺพํ สีเลน นปฺปฏิปชฺชติ กาเยน วา วาจาย วา ฐานํ วิสารโท ภวตีติ อวิปฺปฏิสารี ปญฺญา ยสฺส ปญฺญตฺตํ อุปฏฺฐเปติฯ ตสฺส อขณฺฑสฺส สีลํ ยํ น ปจฺฉิ ตสฺสํ โมหสฺส อกุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ มิจฺฉาทิฏฺฐิสหคตํ วา, อยํ วิจโย หาโรฯ ธมฺมวาทิโน ภทฺทิการาติ ภวิสฺสติ อตฺถิ เอสา ยุตฺติฯ

ตตฺถ กตโม ปทฏฺฐาโน หาโร? ยมิทํ จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ ปริภาวิตํ สทฺธาย สีเลน จาเคน ปญฺญาย สมาธินา ปฐมชฺฌานสฺส ปทฏฺฐานํฯ ยา สทฺธา อสฺส อนาวิลสงฺกปฺโป, ตํ ทุติยชฺฌานสฺส ปทฏฺฐานํฯ ตีณิ จ อเวจฺจปฺปสาทา ยํ สีลํ, ตํ อริยกนฺตํ, ตํ สีลกฺขนฺธสฺส ปทฏฺฐานํฯ ยา ปญฺญา, สา ปญฺญากฺขนฺธสฺส ปทฏฺฐานํฯ อิเม จ ธมฺมา อิทญฺจ จิตฺตํ เอโกทิภูตสมาธิสฺส ปทฏฺฐานํฯ สทฺธา สทฺธินฺทฺริยสฺส ปทฏฺฐานํฯ จาโค สมาธินฺทฺริยสฺส ปทฏฺฐานํฯ ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยสฺส ปทฏฺฐานํฯ สทฺธา จ ปญฺญา จ วิปสฺสนา ปทฏฺฐานํฯ สีลญฺจ จาโค จ สมถสฺส ปทฏฺฐานํฯ สทฺธา จ ปญฺญา จ อวิชฺชา วิราคาย ปญฺญาวิมุตฺติยา ปทฏฺฐานํฯ สีลญฺจ จาโค จ ราควิราคาย เจโตวิมุตฺติยา ปทฏฺฐานํฯ

ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร? วิญฺญาเณ วุตฺเต สทฺธาสติภาวิเต สพฺเพ ปญฺจกฺขนฺธา วุตฺตา ภวนฺติฯ สทฺธาย ภณิตาย สพฺพานิ สตฺต ธนานิ ภณิตานิ โหนฺติ สทฺธาธนํ…เป.… สีลกฺขนฺเธ วุตฺเต สมาธิกฺขนฺโธ จ ปญฺญากฺขนฺโธ จ วุตฺตา ภวนฺติฯ

ยํ ตํ จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ ปริภาวิตํ ปจฺฉิมเก กาเล น ตทนุปริวตฺติ ภวิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ ตตฺถ สญฺญาปิ ตทนุปริวตฺตินี ภวติฯ เยปิ ตชฺชาติกา ธมฺมา, เตปิ ตทนุปริวตฺติโน ภวนฺติฯ รูปสญฺญา รูปสญฺเจตนานุปสฺสนมนสิกาโร เอวํ ฉนฺนํ อายตนานํ วิญฺญาณกาเย, อยํ ลกฺขโณ หาโรฯ

ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิธ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย ภทฺทิกํ ภติํ อากงฺเขยฺย ภทฺทิกญฺจ อภิสมฺปรายํ, เต สทฺธํ สีลํ จาคํ ปญฺญญฺจ มนสิ กริสฺสนฺติ, อยํ อธิปฺปาโยฯ เย จญฺเญปิ สตฺตา ตถาคตสฺส สมฺมุขํ น ปฏิยุชฺฌนฺเต, อิมํ ธมฺมํ โสตา อวิปฺปฏิสารโต กาลํ กริสฺสนฺตีติ, อยํ อธิปฺปาโยฯ

[88] ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ หาโร? อิทมฺปิ จตฺตาโร ธมฺมา สทฺธา จ ปญฺญา จ อสฺสทฺธิยญฺจ อวิชฺชญฺจ หนนฺติฯ สีลญฺจ จาโค จ ตณฺหา จ โทสญฺจ หนนฺติฯ ตสฺส ทฺเว มูลานิ ปหียนฺติฯ ทุกฺขํ นิวตฺเตติ อปฺปหีนภูมิยญฺจ ทฺวิมูลานิ ปญฺจกฺขนฺธาฯ ทฺเว อริยสจฺจานิ สมโถ จ วิปสฺสนา จฯ ทฺวินฺนํ มูลานํ ปหานํฯ อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ นิโรโธ จ มคฺโค จฯ อยํ อาวฏฺโฏ หาโรฯ

ตตฺถ กตโม วิภตฺติ? ยํ ตํ จิตฺตํ สทฺธาปริภาวิตํ…เป.… สเจ ปุถุชฺชนสฺส ตสฺสปิ ภทฺทิกา ภติ ภวิสฺสตีติ น เอกํเสน ตสฺส กมฺมํ ทิฏฺเฐเยว ธมฺเม วิปากนฺติ ปจฺเจสฺสติ, อปรมฺหิ วา ปริยาเย ภวิสฺสติฯ ยํ วา อตีตํ วิปากาย ปจฺจุปฏฺฐิตํ, ตปฺปจฺจยานิ เจตานิ, เย ยถา มหากมฺมวิภงฺเค ‘‘เตนายํ วิภชฺชพฺยากรณิโย นิทฺเทโส ธมฺมจาริโน ยา ภทฺทิกา ภตี’’ติฯ

ตตฺถ กตมา ปริวตฺตนา? อสฺสทฺธิยํ ทุสฺสีลฺยํ ยํ มจฺเฉรํ ทุปฺปญฺญํ จ [ทุปฺปญฺญิยํ (ก.)] ยญฺจ ปฏิปกฺเขน ปหีนา ภวนฺติ, อยํ ปริวตฺตนาฯ

ตตฺถ กตมํ เววจนํ? ยํ ตํ จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ ปริภาวิตํ จิตฺตํ มโนวิญฺญาณํ…เป.… ยํ สทฺธาพลํ สทฺธินฺทฺริยํ, ยํ สีลํ ตํ สุจริตํ, สํยโม นิยโม ทโม ขนฺธตา อิมานิ ตสฺส เววจนานิฯ โย จาโค โส ปฏินิสฺสคฺโค อโลโภ โวสคฺโค จาโคยิฏฺฐานํฯ ยา ปญฺญา สา ปญฺญตฺตา ปญฺญปฺปภา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํฯ

ตตฺถ กตมา ปญฺญตฺติ? ยํ ตํ จิตฺตํ พีชํ ปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํฯ ปริภาวนา วาสนา ปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺติฯ สทฺธา ปสาทปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตาฯ สีลํ สุจริตปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํฯ จาโค ปุญฺญกิริยปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺโตฯ ปญฺญา วีมํสปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตาฯ อิเม ตโย ธมฺมา สทฺธา สีลํ จาโค ปญฺญวโต ปาริสุทฺธิํ คจฺฉนฺติฯ

ตตฺถ กตโม โอตรโณ? ยํ จิตฺตํ, ตํ ขนฺเธสุ วิญฺญาณกฺขนฺโธ, ธาตูสุ มโนวิญฺญาณธาตุ, อายตเนสุ มนายตนํฯ เย จตฺตาโร ธมฺมา, เต ขนฺเธสุ สงฺขารกฺขนฺเธ ปริยาปนฺนา…เป.… ธาตูสุ อายตเนสุฯ

ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? อิทํ ภควโต ภาสิตํ มหานาเมน สกฺเกน ปุจฺฉิเตน สพฺพํ ตํ นิยุตฺตํฯ

ตตฺถ กตโม อธิฏฺฐาโน? อิทํ จิตฺตํ เวมตฺตตาย ปญฺญตฺตํ อกุสเลหิ จิตฺเตหิ อปริภาวิเตหิ ปริภาวิตนฺติ ยานิ ปุน ปริภาวิตานิ อญฺเญสมฺปิ ตตฺถ อุปาทาย ปญฺญตฺตํ สพฺเพปิเม จตฺตาโร ธมฺมา เอกตฺตตาย ปญฺญตฺตาฯ ภทฺทิกา ภตีติ กามโภคิโน เตว รูปธาตุ อรูปธาตุ มนุสฺสาติ สพฺพา ภทฺทิกา ภติ ตเทว กถาย ปญฺญตฺตํ, อยํ ปญฺญตฺติฯ

ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? จิตฺตสฺส อินฺทฺริยานิ ปจฺจโย อาธิปเตยฺยปจฺจยตาย มนสิกาโรฯ เหตุปจฺจยตาย ปจฺจโยฯ สทฺธาย โลกิกา ปญฺญา เหตุปจฺจยตาย ปจฺจโยฯ โยนิโส จ มนสิกาโร ปจฺจโยฯ สีลสฺส ปติรูปเทสวาโส ปจฺจโยฯ อตฺตสมฺมาปณิธานญฺจ เหตุฯ จาคสฺส อโลโภ เหตุฯ อวิปฺปฏิสาโร จ เหตุปจฺจโยฯ ปญฺญา ปรโต จ โฆโส อชฺฌตฺตญฺจ โยนิโส มนสิกาโร เหตุปจฺจโย จฯ

ตตฺถ กตโม สมาโรปโน? ยํ ตํ จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ ปริภาวิตนฺติ เจตสิกาปิฯ เอตฺถ สพฺเพ ธมฺมา ปริภาวิตา ภทฺทิกา เต ภติ ภวิสฺสติ, ภทฺทิกา อุปปตฺติโก อภิสมฺปราโยฯ อิติ เย เกจิ มนุสฺสกา อุปโภคปริโภคา สพฺเพ ภทฺทิกา ภติเยว, อยํ สมาโรปโนฯ

[89] อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วีตราโคติ คาถา [ปสฺส อุทา. 61 อุทาเน]ฯ ตตฺถ กิํ อุทฺธํ นาม? ยํ อิโต อุทฺธํ ภวิสฺสติ อนาคามี, อิทํ อุทฺธํฯ อโธ นาม ยมติกฺกนฺตมตีตํ, อิทมโวจ อปทานตนฺติ อุทฺธํฯ ตตฺถ อตีเตน สสฺสตทิฏฺฐิ ปุพฺพนฺตากปฺปิกานํ อปรนฺตทิฏฺฐิ เกสญฺจิ, อุจฺเฉททิฏฺฐิํ ยํ [อุจฺเฉททิฏฺฐิยํ (ก.)] วุตฺตกปฺปิกานํ อิมา เจว ทิฏฺฐิโย อุจฺเฉททิฏฺฐิ จ สสฺสตทิฏฺฐิ จฯ ตตฺถายํ สสฺสตทิฏฺฐิ อิมานิ ปนฺนรส ปทานิ สกฺกายทิฏฺฐิ สสฺสตํ ภชนฺติฯ รูปวนฺตํ เม อตฺตา, อตฺตนิ เม รูปํ, รูปํ เม อตฺตาติ ยทุจฺจเต ปญฺญํ ปริทหนฺติฯ ยา อุจฺเฉททิฏฺฐิ สา ปญฺจสตานิ อุจฺเฉทํ ภชนฺติฯ เต ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ ปสฺสนฺติ, รูปํ เม อตฺตาติ ตถารูปา จตุพฺพิธา สกฺกายทิฏฺฐิ อุจฺเฉเทน จ สสฺสเตน จฯ เอวํ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ วีสติวตฺถุกาย ทิฏฺฐิยา ปนฺนรส ปทานิ ปุพฺพนฺตํ ภชนฺติฯ สสฺสตทิฏฺฐิยา ปญฺจ ปทานิ อปรนฺตํ ภชนฺติ อุจฺเฉททิฏฺฐิยาฯ ตตฺถ ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ ปสฺสนฺตา รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, โส อุจฺเฉทวาที รูปวนฺตญฺจ อตฺตานํ, อตฺตนิ จ รูปํ, รูปสฺมิํ วา อตฺตาติ โส ปสฺสติ จาติ อิติ อุจฺเฉททิฏฺฐิ จ, อตฺตโต ปฏิสฺสรติ สสฺสตทิฏฺฐิ ปุพฺพนฺตโต จ ปฏิสฺสรติฯ ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ น สมนุปสฺสติฯ ตสฺส ทิฏฺฐาสวา ปหานํ คจฺฉนฺติฯ โย ตีสุ อทฺธาสุ ปุพฺพนฺเต จ อปรนฺเต จ เตน เตน นิทฺทิฏฺฐาเนน อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วีตราโค ‘‘อหมสฺมี’’ติ น อนุปสฺสตีติ อิมินา ทฺวาเรน อิมินา ปโยเคน อิมินา อุปาเยน อิทํ ทสฺสนภูมิ จ โสตาปตฺติผลญฺจ โส อริโย ปโยโค อนภาวํคเตน สํสาเรน อปุนพฺภวาติ โย โกจิ อริโย ปโยโค ปุนพฺภวาย มุทูนิ วา ปญฺจินฺทฺริยานิ มชฺฌานิ อธิมตฺตานิ วา สพฺพํ อปุนพฺภวปฺปหานาย สํวตฺตนฺติฯ อหนฺติ ทิฏฺโฐโฆ กาโมโฆ ภโวโฆ อวิชฺโชโฆ จ โอธิโสฯ ตตฺถ เทสนาหาเรน จตฺตาริ สจฺจานิ ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหิ โสตาปตฺติผเลน จ ทฺเว สจฺจานิ มคฺโค จ นิโรโธ จฯ สกฺกายสมุทเยน ทฺเว สจฺจานิ ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ, อยํ เทสนา หาโรฯ

ตตฺถ กตโม วิจโย? ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ อสมนุปสฺสนฺโต ตีณิ ทสฺสนปฺปหาตพฺพานิ สํโยชนานิ ปชหติฯ อยํ วิจโยฯ

ตตฺถ กตมา ยุตฺติ? ติวิธา ปุคฺคลา โกจิ อุคฺฆฏิตญฺญู โกจิ วิปญฺจิตญฺญู โกจิ เนยฺโยฯ อุคฺฆฏิตญฺญู ติกฺขินฺทฺริโย จ ตโต วิปญฺจิตญฺญู มุทินฺทฺริโย ตโต มุทินฺทฺริเยหิ เนยฺโยฯ

ตตฺถ อุคฺฆฏิตญฺญู ติกฺขินฺทฺริยตาย ทสฺสนภูมิมาคมฺม โสตาปตฺติผลํ ปาปุณาติ, เอกพีชโก ภวติฯ อยํ ปฐโม โสตาปนฺโนฯ วิปญฺจิตญฺญู มุทูหิ อินฺทฺริเยหิ ทสฺสนภูมิมาคมฺม โสตาปตฺติผลํ ปาปุณาติ, โกลํโกโล จ โหติฯ อยํ ทุติโย โสตาปนฺโนฯ ตตฺถ เนยฺโย ทสฺสนภูมิมาคมฺม โสตาปตฺติผลํ ปาปุณาติ, สตฺตกฺขตฺตุปรโม จ ภวติฯ อยํ ตติโย โสตาปนฺโนฯ

อตฺถิ เอสา ยุตฺติ มุทุมชฺฌาธิมตฺเตหิ อินฺทฺริเยหิ มุทุมชฺฌาธิมตฺตํ ภูมิํ สจฺฉิกเรยฺย สกฺกายทิฏฺฐิปฺปหาเนน วา ทิฏฺฐิคตานิ ปชหติฯ อยํ ยุตฺติฯ

ตตฺถ กตโม ปทฏฺฐาโน? ตตฺถ สกฺกายทิฏฺฐิ สพฺพมิจฺฉาทิฏฺฐิยา ปทฏฺฐานํฯ สกฺกาโย นามรูปสฺส ปทฏฺฐานํฯ นามรูปํ สกฺกายทิฏฺฐิยา ปทฏฺฐานํฯ ปญฺจ อินฺทฺริยานิ รูปีนิ รูปราคสฺส ปทฏฺฐานํฯ สฬายตนํ อหํการสฺส ปทฏฺฐานํฯ ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ? ทฺวีสุ ทิฏฺฐีสุ ปหีนาสุ ตตฺถ เอกา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ปหานํ คจฺฉนฺติฯ อุทฺธํ จ อโธ จ วีตราโค สพฺพรชนีเยสุ วีตราโค โหติฯ ตชฺชา ปรภูมิยํ, อิทํ ปจฺจยนฺติ ยถาภูตํ ปสฺสติฯ โส สพฺพปฏิจฺจสมุปฺปาทํ อามสติฯ อยํ ลกฺขโณ หาโรฯ

[90] ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย สตฺตา เย นาภิรมิสฺสนฺติ, เต ทิฏฺฐิปฺปหานาย วายมิสฺสนฺติฯ อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโยฯ อยํ จตุพฺยูโห หาโรฯ

ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ หาโร? ยานิมานิ มุทูนิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ตานิ โอรมฺภาคิยานิ ปญฺจินฺทฺริยานิฯ สพฺเพน สพฺพํ สมูหนนฺติ อภิชฺฌาพฺยาปาโท จ ภาวนากาเรน เสกฺขาย วิมุตฺติยา พลํ สทฺธา, อุทฺธมฺภาคิยานิ ทิฏฺฐิวเสน พลํ สทฺธา, วีริยินฺทฺริยํ อารภิตตฺตา สตินฺทฺริยํ ปคฺคหิตตฺตา อจฺจนฺตํ นิฏฺฐํ คจฺฉนฺติฯ ตตฺถ ยานิ อินฺทฺริยานิ, อยํ มคฺโค สํกิเลสปฺปหานํฯ อยํ นิโรโธ อายติํ อนุปฺปาทธมฺโม, อิทํ ทุกฺขํฯ อยํ อาวฏฺโฏ หาโรฯ

ตตฺถ กตโม วิภตฺติ หาโร? ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ โย สมนุปสฺสติ, โส จ โข อธิมตฺเตน โลกิกา ยํ ภูมิยํ น ตุ อริเยน ปโยเคน โส สกฺกายทิฏฺฐิ ปชหติฯ ยํ วุจฺจติ ตชฺชาย ภูมิยา อธิมตฺตายฯ ตตฺถ ตชฺชาย ภูมิยํ ปญฺจหิ อากาเรหิ อธิมตฺตตํ ปฏิลภติ สีเลน วเตน พาหุสฺสจฺเจน สมาธินา เนกฺขมฺมสุเขนฯ

ตตฺถ อปฺปตฺเต ปตฺตสญฺญี อธิมานํ คณฺหาติฯ เอตสฺมิํเยว วตฺถุปฺปตฺติยํ ภควา อิทํ สุตฺตํ ภาสติฯ สีลวา วตมตฺเตนาติฯ ตตฺถ โย อปฺปตฺเต ปตฺตสญฺญี ตสฺส โย สมาธิ, โส สามิโส กาปุริสเสวิโต ปน โส กาปุริสา วุจฺจนฺติ ปุถุชฺชนาฯ อามิสํ ยญฺจ อริยมคฺคมาคมฺม โลกิกา อนริยํ เตน สมาธิ โหติ อนริโย กาปุริสเสวิโตฯ โย ปน อริยากาเรน ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ [ชานาติ ปสฺสติ (ปี.)], โส อธิคมนํ ปชหติ โย อริเยน สมาธินา อกาปุริสเสวิเตน นิรามิเสน นียติ, ตตฺถ อกาปุริสา วุจฺจนฺติ อริยปุคฺคลาฯ โย เตหิ เสวิโต สมาธิ, โส อกาปุริสเสวิโตฯ ตสฺมา เอกํ วิภชฺชพฺยากรณียํ ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ อสมนุปสฺสนฺโต ตถา ปาเตติฯ

ตตฺถ กตมา ปริวตฺตนา? อิมาย ทสฺสนภูมิยา กิเลสา ปหาตพฺพา, เตหิ ปหียนฺติ อนิทฺทิฏฺฐาปิ ภควตา นิทฺทิสิตพฺพา โยฯ

ตตฺถ กตมํ เววจนํ? ยา สกฺกายทิฏฺฐิยา อตฺตทิฏฺฐิยาฯ อยํ ภูมิฯ เย กิเลสา ปหาตพฺพาฯ เต อปฺปหียนฺติ อนิทฺทิฏฺฐาปิ ภควตา สสฺสตทิฏฺฐิ จ อุจฺเฉททิฏฺฐิ จ, สา ปริยนฺตทิฏฺฐิ จฯ ยา อปริยนฺตทิฏฺฐิ จ, สา สสฺสตทิฏฺฐิ จฯ ยา อุจฺเฉททิฏฺฐิ, สา นตฺถิกา ทิฏฺฐิฯ ยา สสฺสตทิฏฺฐิ, สา อกิริยทิฏฺฐิฯ อิทํ เววจนํฯ

ตตฺถ กตมา ปญฺญตฺติ? ตณฺหา สํโยชนปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตาฯ มคฺโค ปฏิลาภปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺโตฯ อินฺทฺริยา ปฏิลาภปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตาติฯ ตตฺถ กตโม โอตรโณ? สกฺกาโย ทุกฺขํ ทสฺสนปฺปหาตพฺโพฯ สมุทโย มคฺโคฯ อินฺทฺริยานิ ตานิ จ นิทฺทิฏฺฐานิ ขนฺธธาตุอายตเนสุฯ

ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? ยญฺหิ อารพฺภ ภควตา อิทํ สุตฺตํ ภาสิตํ, โส อารพฺภ นิทฺทิฏฺโฐฯ ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? นามรูปสฺส เหตุปจฺจโยปิ วิญฺญาณํ เหตุ พีชํฯ เตน อวิชฺชา จ สงฺขารา จ ปจฺจโยฯ นิวตฺตินโย น อปโร ปริยาโย สพฺพภโว, เย จ สพฺพภวสฺส เหตุ ปรภณฺฑปจฺจโย อิติ สมฺมาทิฏฺฐิ ปรโต จ โฆโส โยนิโส จ มนสิกาโร ปจฺจโย ฯ ยา ปญฺญา อุปฺปาเทติ, เอสา เหตุ สมฺมาทิฏฺฐิยา สมฺมาสงฺกปฺโป ภวติ, ยา สมฺมาสมาธิ [สมฺมาทิฏฺฐิ (ปี.)], อยํ ปริกฺขาโรฯ

ตตฺถ กตโม สมาโรปโน? ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ อสมนุปสฺสี ทุกฺขโต โรคโต…เป.… ปนฺนรส ปทานิฯ สีลานิ ภควา กิมตฺถิยานิ กิมานิสํสานิฯ สีลานิ, อานนฺท, อวิปฺปฏิสารตฺถานิ ยาว วิมุตฺติฯ ตตฺถ ทุวิโธ อตฺโถ – ปุริสตฺโถ จ วจนตฺโถ จฯ

[91] ตตฺถ กตโม ปุริสตฺโถ? ยายํ น ปจฺฉานุตาปิตา อยํ อวิปฺปฏิสาโร, อยํ ปุริสตฺโถฯ ยถา โกจิ พฺรูหยติ อิมตฺถมาเสวติ โส ภเณยฺย, กิญฺจิ มเมตฺถ อธีนํ ตสฺสตฺถาย อิทํ กิริยํ อารภามีติฯ อยํ ปุริสตฺโถฯ

ตตฺถ กตโม วจนตฺโถ? สีลานิ กายิกํ วา วาจสิกํ วา สุจริตํ อวิปฺปฏิสาโรติฯ ตตฺถ สีลสฺส วตสฺส จ ภาโสเยวฯ อนญฺญา สุคตกมฺมตา สุจริตํ อยํ อวิปฺปฏิสาโรฯ เอวํ ยาว วิมุตฺตีติ เอกเมกสฺมิํ ปเท ทฺเว อตฺถา – ปุริสตฺโถ จ วจนตฺโถ จ, ยถา อิมมฺหิ สุตฺเต เอวํ สพฺเพสุ สุตฺเตสุ ทฺเว ทฺเว อตฺถาฯ อยํ หิ ปรมตฺโถ อุตฺตมตฺโถ จฯ ยํ นิพฺพานสจฺฉิกํ นิสฺสาย ยํ สกํ สจฺฉิกาตพฺพํ ภวติ, โส วุจฺจติ กตสฺส [สตสฺส (ก.)] กตฺโถติฯ อยํ ปุน เววจนํ สมฺปชานาติฯ อิมินา นิยุตฺตตฺถมภิลพฺภนฺติ วจนตฺโถฯ ตตฺถ ยํ อตฺถํ สาวโก อภิกงฺขติฯ ตสฺส โย ปฏิลาโภ, อยํ ปุริสตฺโถฯ ยํ ยํ ภควา ธมฺมํ เทเสติ, ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส ยา อตฺถวิญฺญตฺติฯ อยํ อตฺโถ, ตตฺถ สีลานํ อวิปฺปฏิสาโร อตฺโถปิ อานิสํโสปิฯ เอโส จ อานิสํโส ยํ ทุคฺคติํ น คจฺฉติฯ ยถา ตํ ภควตา เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ น ทุคฺคติํ คจฺฉติ ธมฺมจารี, อยํ อตฺโถฯ

ยํ ปุริโส ภาวนาภูมิยํ สีลานิ อารพฺภ สีเลน สํยุตฺโต โหติ เอวํ ยาว วิมุตฺติ ตถา สีลกฺขนฺโธฯ ตตฺถ โย จ อวิปฺปฏิสาโร อนุสยวเสน นิทฺทิฏฺโฐ, ตญฺจ สีลํ อยํ สีลกฺขนฺโธฯ ปาโมชฺชปีติปสฺสทฺธีติ จ สมาธินฺทฺริเยน, อยํ สมาธิกฺขนฺโธฯ ยํ สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ปญฺญากฺขนฺโธฯ

อิเม ตโย ขนฺธา สีลํ สมาธิ ปญฺญา จ ตถา สีลํ ปริปูเรติ ยํ วีริยินฺทฺริยํ เตน การเณน โส สีลํ ปริปูเรติ, อนุปฺปนฺนสฺส จ อกุสลสฺส อนุปฺปาทาย วายมติ, อุปฺปนฺนสฺส จ ปหานาย อนุปฺปนฺนสฺส จ กุสลสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส จ กุสลสฺส ภิยฺโยภาวาย อิติ วีริยินฺทฺริยํ นิทฺทิฏฺฐํฯ ตตฺถ โย สมาธิกฺขนฺโธ , อิทํ สมาธินฺทฺริยํฯ ปญฺญากฺขนฺโธ ปญฺญินฺทฺริยํ, ตํ จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา โย อนุปฺปนฺนสฺส จ อกุสลสฺส อนุปฺปาทาย วายมติ, อิทํ ปฐมํ สมฺมปฺปธานํฯ ยํ อุปฺปนฺนสฺส, อิทํ ทุติยํฯ จตฺตาริ สมฺมปฺปธานานิ จตูสุ ฌาเนสุ ปสฺสิตพฺพานิฯ ตถา สีลกฺขนฺเธน เนกฺขมฺมธาตุ จ อธิกา [อาทิกา (ปี.)], ตโย จ วิตกฺกา เนกฺขมฺมวิตกฺโก อพฺยาปาทวิตกฺโก อวิหิํสาวิตกฺโก จฯ สาธารณภูตาฯ ยา ปิยายมานสฺส ปาโมชฺเชน อิทํ กายิกํ สุขํ อานิตํ อนิยมีติเปเมน, อิทํ ทุกฺขํฯ โย ตตฺถ อวิกฺเขโป, อยํ สมาธิฯ อิทํ ปญฺจงฺคิกํ ปฐมํ ฌานํฯ ยา เจตสิกา ปสฺสทฺธิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิโรธนํ, โย กิเลโส จ ปริทาโห, โส ปฐเม ฌาเน นิรุทฺโธฯ ตถา ยา จ กิเลสปสฺสทฺธิ ยา จ วิตกฺกวิจารานํ ปสฺสทฺธิ, อุภเยปิ เอเต ธมฺเม ปสฺสทฺธายํฯ ตตฺถ กายสฺส จิตฺตสฺส จ สุขํ สุขายนา, อิทํ ปีติสุขิโน ปสฺสทฺธิฯ โยปิ เอโกทิภาโว จิตฺตสฺส, เตน เอโกทิภาเวน ยํ จิตฺตสฺส อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ, อิทํ จตุตฺถํ ฌานงฺคํฯ อิติ อชฺฌตฺตญฺจ สมฺปสาโท เจตโส จ เอโกทิภาโว ปีติ จ สุขญฺจ, อิทํ ทุติยํ ฌานํ จตุรงฺคิกํฯ โย ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, เตน อธิมตฺเตน สุเขน ผริตฺวา สุขํ เจตสิกํ ยํ, โส ปีติวีตราโค เอวํ ตสฺส ปีติวีตราคตาย อุเปกฺขํ ปฏิลภติฯ โส ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขํ ปฏิลภติฯ สุขญฺจ ปฏิสํเวเทติฯ สติ จ สมฺมา ปญฺญาย ปฏิลภติฯ สเจ สติ เอกคฺคตา อิทํ ปญฺจงฺคิกํ ตติยํ ฌานํฯ ยํ สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, อยํ เอกคฺคตาย ปราวิธานภาคิยา, ปฐเม ฌาเน อตฺถิ จิตฺเตกคฺคตา โน จกฺขุสฺส เวทนา สพฺพํ ปาริปูริํ คจฺฉติฯ ยถา จตุตฺเถ ฌาเน, ตถา ยา อุเปกฺขา ปสฺสมฺภยํ สติสมฺปชญฺญํ จิตฺเตกคฺคตา จ, อิทํ จตุตฺถํ ฌานํฯ

[92] ยถา สมาธิ ทสฺสยิตพฺพํ, ตถา ปญฺญินฺทฺริยํ ตํ จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปสฺสิตพฺพํฯ

ยํ สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, สา ปชานนา จตุพฺพิธา อสุภโต ทุกฺขโต อนตฺตโต จ, ยทารมฺมณํ ตํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ยํ ปชานนฺโต นิพฺพินฺทติ วิมุจฺจติ ตถา ยํ กามาสวสฺส ปหานํ ภวาสวสฺส ทิฏฺฐาสวสฺส อวิชฺชาสวสฺส, อยํ นิโรโธ อปฺปหีนภูมิยํ อาสวสมุทโยฯ อิมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถา ปญฺญินฺทฺริยํ ปสฺสิตพฺพํฯ ยถายํ สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ทสฺสนภูมิฯ โสตาปตฺติผลญฺจ ยถาภูตํ ปชานนฺโต นิพฺพินฺทตีติ, อิทํ ตนุกญฺจฯ กามราคพฺยาปาทํ สกทาคามิผลญฺจ ยํ นิพฺพินฺทติ วิรชฺชติ, อยํ ปฐมชฺฌานภาวนาภูมิ จ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อนาคามิผลญฺจฯ ยํ วิมุตฺติ วิมุจฺจติ, อยํ อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ อรหตฺตญฺจฯ อิเม อวิปฺปฏิสารา จ วีริยินฺทฺริยญฺจ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา อวิปฺปฏิสารา ตญฺจ อุปริ ยาว สมาธิ, เอวํ เต จตฺตาริ ฌานานิ สมาธินฺทฺริยญฺจ ยํ สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติฯ อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา สีลปาริปูริมุปาทาย จาคสํหิเตน จ นิพฺเพธิกานญฺจ นิมิตฺตานํ อนาวิลมนา, อิทํ สตินฺทฺริยํ จตฺตาโร สติปฏฺฐานาฯ ยํ ปุน อิมาย ธมฺมเทสนาย ตีสุ ฐาเนสุ ทิฏฺโฐคมนกินฺทฺริยํ กิเลสปหาเนน จ เสกฺขสีลํ, อิทํ สทฺธินฺทฺริยํฯ จตฺตาริ จ โสตาปตฺติยงฺคานิ ผลานิฯ สมาธินฺทฺริยานิ โสปนิยาหารีนิ สพฺพสุตฺเตสุ นิทฺทิสิตพฺพานิฯ ยํ ฌานํ ปฏิลภนํ วีริยคหิตํเยว ญาณํ ปฏิสฺสรโต, อยํ สุตมยี ปญฺญาฯ โย สมาธิ ปุพฺพาปรนิมิตฺตาภาโส อโนมคติตาย ยถากาโม, อยํ จินฺตามยี ปญฺญา, ยํ ตถาสมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ภาวนามยี ปญฺญาฯ อยํ สุตฺตนิทฺเทโสฯ

อิมํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ พุชฺฌการธิกํ พุชฺฌิตพฺพํฯ เยหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ ตํ พุชฺฌิสฺสนฺติ ตสฺส องฺคานิ พุชฺฌิสฺสนฺติ, เตน โพชฺฌงฺคาฯ ตถา อาทิโต ยาว สีลํ วตํ เจตนา กรณียา, กิสฺส สีลานิ ปาริปูเรติฯ อนุปฺปนฺนสฺส จ อกุสลสฺส อนุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส จ อกุสลสฺส ปหานาย อนุปฺปนฺนสฺส กุสลสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส จ กุสลสฺส ภิยฺโยภาวาย, อิทํ วีริยํ ตสฺส ตสฺส พุชฺฌิตสฺส องฺคนฺติฯ อยํ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโคฯ อิมินา วีริเยน ทฺเว ธมฺมา อาทิโต อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชญฺจ ยา ปุน ปีติ อวิปฺปฏิสารปจฺจยา ปาโมชฺชปจฺจยา, อยํ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโคฯ ยํ ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติฯ อยํ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโคฯ เตน กายิกสุขมานิตํ ยํ สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, อยํ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโคฯ ยํ สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโคฯ

ยา สีลมุปาทาย ปญฺจนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อุปาทายานุโลมตา นิมิตฺตายนา ปีติภาคิยานญฺจ วิเสสภาคิยานญฺจ อปิลาปนตา สหคตา โหติ อนวมคฺโค, อยํ สติสมฺโพชฺฌงฺโคฯ ยํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อจฺจารทฺธวีริยํ กโรติฯ อุทฺธจฺจภูมีติ กตา อภิปตฺถิตํ เปเสติฯ โกสชฺชภูมีติ ครหิโต รหิเตหิ องฺเคหิ พุชฺฌติ ยํ จกฺขุสมถปถํ, สา อุเปกฺขาติฯ เตน สา อุเปกฺขา ตสฺส โพชฺฌงฺคสฺส องฺคนฺติ กริตฺวา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโคติ วุจฺจเตฯ เอโส สุตฺตนิทฺเทโสฯ

[93] ตตฺถ กตมา เทสนา? อสฺมิํ สุตฺเต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานิฯ ตตฺถ กตโม วิจโย? สีลวโต อวิปฺปฏิสาโร ยาว วิมุตฺติ อิมิสฺสาย ปุจฺฉาย มินิกิมตฺถสฺสมีติ ทฺเว ปทานิ ปุจฺฉา ทฺเว ปทานิ วิสชฺชนานิ ทฺวีหิ ปเทหิ ทฺเว อภิญฺญํ ทฺวีหิ เจว ปเทหิ วิสชฺชนา กิํ ปุจฺฉติ นิพฺพาธิกํ กายภูมิํ กมฺมสฺส ตถา หิ ปติฏฺฐา จ อเสกฺเข ธมฺเม อุปฺปาเทติฯ ตตฺถ กตมา ยุตฺติ? สีลวโต อวิปฺปฏิสาโร ภวติ กิํ นิจฺฉนฺทสฺส จ วิราโค อตฺถิ เอสา ยุตฺติฯ ตตฺถ กตมํ ปทฏฺฐานํ? วีริยํ วีริยินฺทฺริยสฺส ปทฏฺฐานํฯ สมาธิ สมาธินฺทฺริยสฺส ปทฏฺฐานํฯ ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยสฺส ปทฏฺฐานํฯ วีริยํ อโทสสฺส ปทฏฺฐานํฯ สมาธิ อโลภสฺส ปทฏฺฐานํฯ ปญฺญา อโมหสฺส ปทฏฺฐานํฯ วีริยินฺทฺริยํ ติณฺณํ มคฺคงฺคานํ ปทฏฺฐานํ, สมฺมาวาจาย สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมฺมาอาชีวสฺสฯ สมาธินฺทฺริยํ ติณฺณํ มคฺคงฺคานํ ปทฏฺฐานํ, สมฺมาสงฺกปฺปสฺส สมฺมาวาจาย สมฺมาสมาธิโนฯ ปญฺญินฺทฺริยํ ทฺวินฺนํ มคฺคงฺคานํ ปทฏฺฐานํ, สมฺมาสติยา สมฺมาทิฏฺฐิยา จฯ

ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ? สีลกฺขนฺเธ วุตฺเต สพฺเพ ตโย ขนฺธา วุตฺตา ภวนฺติ, สีลเมว หิ เสโลปมตา ยถา เสโล สพฺพปจฺจตฺถิเกหิ อกรณีโย เอวํ ตํ จิตฺตํ สพฺพกิเลเสหิ น กมฺปตีติ, อยํ อโมโหฯ วิรตฺตํ [ปสฺส อุทา. 34 อุทานปาฬิยํ] รชนีเยสูติ อยํ อโลโภฯ โกปเนยฺเย น กุปฺปตีติ อยํ อโทโสฯ ตตฺถ ปญฺญา อโมโห กุสลมูลํ, อโลโภ อโลโภเยว, อโทโส อโทโสเยวฯ อิเมหิ ตีหิ กุสลมูเลหิ เสกฺขภูมิยํ ฐิโต อเสกฺขมคฺคํ อุปฺปาเทติฯ เสกฺขภูมิ สมฺปตฺติกมฺมธมฺเม อุปฺปาเทติ, สา จ สมฺมาวิมุตฺติ, ยญฺจ วิมุตฺติรสญาณทสฺสนํ อิเม ทส อเสกฺขานํ อรหตฺตํ ธมฺมาฯ ตตฺถ อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน จตุพฺพิธา ภาวนาปิ ลพฺภติฯ

สีลภาวนา กายภาวนา จิตฺตภาวนา ปญฺญาภาวนา จฯ ตตฺถ สมฺมากมฺมนฺเตน สมฺมาอาชีเวน จ กาโย ภาวิโตฯ สมฺมาวาจาย สมฺมาวายาเมน จ สีลํ ภาวิตํฯ สมฺมาสงฺกปฺเปน สมฺมาสมาธินา จ จิตฺตํ ภาวิตํฯ สมฺมาทิฏฺฐิยา สมฺมาสติยา จ ปญฺญา ภาวิตาฯ อิมาย จตุพฺพิธาย ภาวนาย ทฺเว ธมฺมา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ จิตฺตํ ปญฺญญฺจฯ จิตฺตํ ภาวนาย สมโถ, ปญฺญา ภาวนาย วิปสฺสนาฯ ตตฺถ ปญฺญา อวิชฺชาปหาเนน จิตฺตํ อุปกฺกิเลเสหิ อมิสฺสีกตนฺติฯ ปญฺญา ภาวนาย จิตฺตภาวนํเยว ปริปูเรติฯ เอวํ ยสฺส สุภาวิตํ จิตฺตํ กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตีติฯ อปิ จ โข ปน ตสฺส อายสฺมโต อพฺยาปาทธาตุ อธิมุตฺตา, น โส เปตํ สมาปนฺโน ตสฺส สงฺขาปหารํ เทติ, สงฺขาวิตกฺกิเต สรีเร ทุกฺขํ น เวทิยติ, อยํ สุตฺตตฺโถฯ

[94] ตตฺถ กตมา เทสนา? อิมมฺหิ สุตฺเต ทส อเสกฺขา อรหตฺตธมฺมา เทสิตา อปฺปมาณา จ สมฺมา วิภาวนาฯ ตตฺถ กตโม วิจโย? เสโลปมตา เย เย ธมฺมา เวทนียสุขทุกฺโขปคตา, เต สพฺเพ นิรูปํ วานุปสฺสนฺตานํ วูปคตา กายโต เวทยิตปริกฺขาโร อปฺปวตฺติโต ทุกฺขํ น เวทิยติฯ ตตฺถ กตมา ยุตฺติ, ยสฺเสวํ ภาวิตํ จิตฺตํ กุโต ตํ [นํ (ก.)] ทุกฺขเมสฺสตีติฯ ตีสุ ภาวนาสุ ทุกฺขํ นกฺขมติ จิตฺตํ จิตฺตภาวนาย จฯ นิโรธภาวนาย จ อานนฺตริกา สมาธิภาวนาย จฯ อิติ ยสฺเสวํ ภาวิตํ จิตฺตนฺติ สมาธิ ผลสฺส ปทฏฺฐานํฯ

ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ? ยสฺเสวํ ภาวิตํ [ปสฺส อุทา. 34 อุทานปาฬิยํ] จิตฺตนฺติ จิตฺตานิ ภาวิตานิ ยถา ปฐมํ นิทฺทิฏฺฐานิ ปญฺญา สีลํ กาโย จิตฺตํ, สีลมฺปิ สุภาวิตํ กายิกเจตสิกญฺจ ฐิตตฺตา นานุปกมฺปตีติ เวทนาปิ ตถา สญฺญาปิ สงฺขาราปิฯ กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตีติ สุขมฺปิ นานุคจฺฉติ, อทุกฺขมสุขมฺปิ นาคตนฺติฯ

ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิธ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย ทุกฺเขน อธิกา ภวิสฺสนฺติ, เต เอวรูปาหิ สมาปตฺตีหิ วิรหิสฺสนฺติฯ อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโยฯ

เย จ อปฺปสนฺนา, เต หิ ภวิสฺสนฺติ, ปสนฺนานญฺจ ปีติปาโมชฺชํ ภวิสฺสติ, อยํ ตตฺถ ภควโต อธิปฺปาโยฯ อาวฏฺโฏติ นตฺถิ อาวฏฺฏนสฺส ภูมิฯ

วิภตฺตีติ ยสฺเสวํ ภาวิตํ จิตฺตํ กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตีติ ทุวิโธ นิทฺเทโส – ทุกฺขเหตุนิทฺเทโส จ ปฏิปกฺขนิทฺเทโส จฯ โก โส ทุกฺขเหตุ? ยโต ทุกฺขํ อาคจฺฉติ ปฏิปกฺเข วุตฺเต เสสธมฺมานํ สีลํ เหตุ จ ปจฺจโย จ, เต สพฺเพ ธมฺมา วุตฺตา โหนฺติฯ เอกโพธิปกฺขิเย ธมฺเม วุตฺเต สพฺเพ โพธคมนียา ธมฺมา วุตฺตา ภวนฺติฯ

ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย อวิปฺปฏิสาเรน ฉนฺทิกา, เต สีลปาริปูรี ภวนฺติ ปาโมชฺชฉนฺทิกา อวิปฺปฏิสารีปาริปูรี, อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย…เป.… อยํ จตุพฺยูโห หาโรฯ

ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ? อิทํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํฯ โย นิพฺเพโธ, อยํ นิโรโธฯ เยน นิพฺพิชฺฌติ, โส มคฺโคฯ ยํ นิพฺพิชฺฌติ, ตํ ทุกฺขํฯ ยํ นิพฺเพธคามินา มคฺเคน ปหียติ, สมุทโยยํ วุตฺโตฯ

ตตฺถ กตมา วิภตฺติ? สีลวโต อวิปฺปฏิสาโรติ วิภชฺชพฺยากรณียํ, ปรามสนฺตสฺส นตฺถิ อวิปฺปฏิสาโร ยาว โทสกตํ กาเยน วา วาจาย วา อกุสลํ อารภติฯ กิญฺจิปิสฺส เอวํ โหติ ‘‘สุกตเมตํ สุจริตเมตํ โน จสฺส เตน อวิปฺปฏิสาเรน ปาโมชฺชํ ชายติ ยาว วิมุตฺติ, ตสฺส สีลวโต อวิปฺปฏิสาโร’’ติ วิภชฺชพฺยากรณียํ, อยํ วิภตฺติหาโรฯ

ตตฺถ กตมา ปริวตฺตนา? อิเมหิ สตฺตหิ อุปนิสาสมฺปตฺตีหิ เอกาทส อุปนิสา วิภตฺติยํ ปชหานํ ปชหนฺติ, อยํ ปริวตฺตนาฯ

ตตฺถ กตมา เววจนา? อิเมสํ อริยธมฺมานํ พลโพชฺฌงฺควิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ อิมานิ เววจนานิฯ

ตตฺถ กตมา ปญฺญตฺติ? สีลวโต อวิปฺปฏิสาโรติ สีลกฺขนฺเธ เนกฺขมฺมปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ, นิสชฺชปญฺญตฺติ จ เอวํ ทส องฺคานิ ทฺวีหิ ทฺวีหิ องฺเคหิ ปญฺญตฺตานิฯ

ตตฺถ กตโม โอตรโณ? อิทํ นิพฺเพธภาคิยสุตฺตํ ปญฺจสุ โอติณฺณํ ยถา ยํ ปฐมํ นิทฺทิฏฺฐํ เอวมินฺทฺริยาทิขนฺธธาตุอายตเนสุ นิทฺทิสิตพฺพานิฯ

ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? สีลวโต อวิปฺปฏิสาโรติ น ตาว สุทฺโธ อารมฺโภ อวิปฺปฏิสาริโน ปาโมชฺชนฺติ น ตาว สุทฺโธ อารมฺโภ ยานิ เอกาทส ปทานิ เทสิตานิ ยทา ตทา สุทฺโธ อารมฺโภ, อยํ โสธโนฯ

ตตฺถ กตโม อธิฏฺฐาโน? สีลเวมตฺตตาย ปญฺญตฺตํ เอวํ ทส ปทานิ สพฺพานิ สีลกฺขนฺธสฺส อานิสํโส, เต จ ปติรูปเทสวาโส จ ปจฺจโย อตฺตสมฺมาปณิธานญฺจ เหตุ, สมาธิกฺขนฺธสฺส สุขํ เหตุ ปสฺสทฺธิ ปจฺจโย, เยน ฌานสหชาติ จ ฐานนฺติ ฌานงฺคา อปโร ปริยาโย กาเมสุ อาทีนวานุปสฺสนา สมาธิโน ปจฺจโย เนกฺขมฺเม อานิสํสทสฺสาวิตา เหตุฯ

ตตฺถ กตมา สมาโรปนา? ยํ วีริยินฺทฺริยํ, โส สีลกฺขนฺโธฯ ยํ สีลํ, เต จตฺตาโร ธมฺมา ปธานาฯ ยํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ, โส ปาติโมกฺขสํวโรฯ

[95] ยสฺส เสโลปมํ จิตฺตนฺติ คาถา [ปสฺส อุทา. 34 อุทาเน], เสโลปมนฺติ อุปมา ยถา เสโล วาเตน น กมฺปติ น อุณฺเหน น สีเตน สํกมฺปติฯ ยถา อเนกา อเจตนา, เต อุณฺเหน มิลายนฺติ, สีเตน อวสุสฺสนฺติ, วาเตน ภชนฺติฯ น เอวํ เสโล วิรตฺตํ รชนีเยสุ โทสนีเย น ทุสฺสตีติ การณํ โทสนีเย โทมนสฺสนฺตํ, น ทุฏฺเฐน วา กมฺปติ อุณฺเหน วา, โส มิลายติ สีเตน วา อวสุสฺสติ, เอวํ จิตฺตํ ราเคน นานุสฺสติ สีเตน กมฺปตีติฯ กิํ การณํ? วิรตฺตํ รชนีเยสุ โทสนีเย น ทุสฺสติฯ กิํ การณํ? โทสนีเย ปนสฺสนฺติ น ทุสฺสติ, อทุฏฺฐํ ตํ น โกสิสฺสนฺติ, เตน กุปฺปนีเย น กุปฺปติ, ยสฺเสวํ ภาวิตํ จิตฺตํ กุโต ตํ ทุกฺขนิทฺเทโส จ กุโต เอวรูปสฺส ทุกฺขํ อาคมิสฺสตีติ นิทฺทิฏฺฐํฯ

ปริวตฺตนาติ กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตีติ ยํ เจตสิกํ สุขํ อนุปาทิเสสา อยํ นตฺถิ โสปาทิเสสา อยํ อตฺถิฯ ปุน เอวมาหํสุ ตํ ขณํ ตํ มุหุตฺตํ อุภยเมว อเวทยิตํ โสปาทิเสสํ ยญฺจ อนุปาทิเสสํ ยญฺจ ตํ ขณํ ตํ มุหุตฺตํ อนุปาทิเสสํ ยญฺจ โสปาทิเสสํ จ อเวทยิตํฯ สุขมาปนฺนสฺส อนาวตฺติกนฺติ อยเมตฺถ วิเสโส ปริวตฺตนาฯ

ตตฺถ กตโม เววจโน? ยสฺเสวํ ภาวิตํ จิตฺตํ วา ภาวิตํ สุภาวิตํ อนุฏฺฐิตํ วตฺถุกตํ สุสมารทฺธํฯ จิตฺตนฺติ มโน วิญฺญาณํ มนินฺทฺริยํ มโนวิญฺญาณธาตุฯ

ตตฺถ กตมา ปญฺญตฺติ? จิตฺตํ มโน สงฺขารา วูปสมปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํฯ สมาธิ อเสกฺขปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺโตฯ ทุกฺขํ อุจฺฉินฺนปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํฯ

ตตฺถ กตโม โอตรโณ? จิตฺเต นิทฺทิฏฺเฐ ปญฺจกฺขนฺธา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติ, อยํ ขนฺเธสุ โอตรโณ, มโนวิญฺญาณธาตุยา นิทฺทิฏฺฐาย อฏฺฐารส ธาตุโย นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติ, อยํ ธาตูสุ โอตรโณฯ มนายตเน นิทฺทิฏฺเฐ สพฺพานิ อายตนานิ นิทฺทิฏฺฐานิ โหนฺติฯ ตตฺถ มนายตนํ นามรูปสฺส ปทฏฺฐานํฯ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํฯ ตถา ปฏิจฺจสมุปฺปาเทฯ อยํ โอตรโณฯ ตตฺถ กตโม โสธโน สุทฺโธเยว อารมฺโภฯ

ตตฺถ กตโม อธิฏฺฐาโน? ฉฬินฺทฺริยํ ภาวนา เอกตฺตายํ ปญฺญตฺติ ฉฏฺฐิเตน กาโย เอกตฺตาย ปญฺญตฺโตฯ

ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? จิตฺตสฺส ปุพฺพเหตุ สมุปฺปาทาย มนสิกาโร จ ตปฺโปณตา จ ยํ อสมาหิตภูมิยํ จ วิเสสธมฺมานํ อภาวิตตฺตา จิตฺตสตตํ คจฺฉติ, สเจ สมาธิโน สุขํ เหตุ อวิปฺปฏิสาโร ปจฺจโย, อยํ เหตุ อยํ ปจฺจโย ปริกฺขาโรฯ

ตตฺถ กตมา สมาโรปนา? ยสฺเสวํ ภาวิตนฺติ ตสฺส ธมฺมา สมาโรปยิตพฺพาฯ กาโย สีลํ ปญฺญา ภาวิตจิตฺตนฺติ อนภิรตํ อนปณตํ อเนกํ อนุตํ อนาปชฺชาสตฺตํ อยํ สมญฺญายตนา น ตสฺส เสกฺขสฺส สมฺมาสมาธิ สพฺเพ อเสกฺขา ทส อรหนฺตธมฺมา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติฯ อเสกฺขภาคิยานิ สุตฺตานิฯ

[96] ยสฺส นูน, ภนฺเต, กายคตาสติ อภาวิตา, อยํ โส อญฺญตรํ สพฺรหฺมจาริํ [สพฺรหฺมจารีนํ (ก.)] อาสชฺช สมาปชฺช อปฺปฏินิสชฺช ชนปทจาริกํ ปกฺกเมยฺย, โส อายสฺมา อิมสฺมิํ วิปฺปฏิชานาติ ทฺเว ปชานิ ปฏิชานาติ จิตฺตภาวนายญฺจ ทิฏฺฐิยา ปหานํ, กายภาวนายญฺจ ทิฏฺฐิปฺปหานํ, กายภาวนายญฺจ ตณฺหาปหานํ, ยํ ปฐมํ อุปมํ กโรติฯ

อสุจินาปิ สุจินาปิ ปถวี เนว อฏฺฏิยติ น ชิคุจฺฉติ น ปีติปาโมชฺชํ ปฏิลภติ, เอวเมว หิ ปถวีสเมน โส เจตสา อนฺวเยน อปฺปเกน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน วิหรามีติฯ อิติ โส อายสฺมา กิํ ปฏิชานาติ, กายภาวนาย สุขินฺทฺริยปหานํ ปฏิชานาติ, จิตฺตภาวนาย โสมนสฺสินฺทฺริยปหานํ ปฏิชานาติฯ กายิกา เวทนา ราคานุสยมนุคตานํ สุขินฺทฺริยํ ปฏิกฺขิปติฯ น หิ เวทนากฺขนฺธํ ยา เจตสิกา สุขเวทนา ตตฺถ อยํ ปฏิลาภปจฺจยา อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํฯ โสตํ ปฏิกฺขิปติ, น หิ มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํฯ ตตฺถ จตูสุ มหาภูเตสุ รูปกฺขนฺธสฺส อนุสยปฏิฆปหานํ ภณติฯ กาเม รูปญฺจ ตญฺจ อเสกฺขภูมิยํฯ กาเย กายานุปสฺสนา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารญฺจฯ พเลน จ อุสฺสาเหน จ สพฺพํ มนสิ กตตฺตานํ ปหานํ เมทํ กตาลิกาย จ ปุริเสน จ มณฺฑนกชาติเกน จ, เอเตหิ อิมสฺส มาตาปิตุสมฺภูตํ ปจฺจเวกฺขณํ, โส กาเยน จ กายานุปสฺสนาย จ จิตฺเตน จ จิตฺตานุปสฺสนาย จ ทฺเว ธมฺเม ธาเรติฯ กายกิเลสวตฺถุํ จิตฺเตน จ จิตฺตสนฺนิสฺสเย จิตฺเตน สุภาวิเตน สตฺตนฺนํ จ สมาปตฺตีนํ วิหริตุํ ปฏิชานาติฯ

คหปติปุตฺโตปมตาย จ ยถา คหปติปุตฺตสฺส นานารงฺคานํ วตฺถกรณฺฑโก ปุณฺโณ ภเวยฺย, โส ยํ ยเทว วตฺถยุคํ ปุพฺพณฺหสมเย อากงฺขติ, ปุพฺพณฺหสมเย นิพฺพาเปติ, เอวํ มชฺฌนฺหิกสมเย, สายนฺหสมเย, เอวเมว โส อายสฺมา จิตฺตสฺส สุภาวิตตฺตา ยถารูเปน วิหาเรน อากงฺขติ ปุพฺพณฺหสมยํ วิหริตุํ, ตถารูเปน [ยถารูเปน (ปี. ก.)] ปุพฺพณฺหสมยํ วิหรติ, มชฺฌนฺหิกสมเย, สายนฺหสมเยฯ เตน เวส อายสฺมตา อุปมาย เม อาสิตาย ปถวี วา อนุตฺตรา อินฺทฺริยภาวนา ภาวิตจิตฺเตนฯ เตน โส อายสฺมา อิทํ อฏฺฐวิธํ ภาวนํ ปฏิชานาติ จตูสุ มหาภูเตสุ, กายภาวนํ อุปกจณฺฑาลํ ปุริสเมตกํ ภวตลากาสุ จิตฺตภาวนํ, อิมาหิ ภาวนาหิ ตาย ภาวนาย จ สมถา ปาริปูริมนฺเตหิฯ อิเมหิ จตูหิ ปญฺญาปาริปูริมนฺเตหิฯ

[97] กถํ อุปกจณฺฑาลํ ปฏิกูเลสุ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ? กาโย ปกติยา อปฺปฏิกูลํ กาเย อุทฺธุมาตกสญฺญา สํขิตฺเตน นว สญฺญา อิเม ปฏิกูลา ธมฺมา เจโส อายสฺมา ปฏิกูลโต อชิคุจฺฉิโต กายคตาสติยา ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ, น หิ ตสฺส ชิคุจฺฉปฺปหาย จิตฺตํ ปฏิกูลติฯ

กถํ อปฺปฏิกูเลสุ ธมฺเมสุ ปฏิกูลสญฺญี วิหรตีติ? กาโย สพฺพโลกสฺส อปฺปฏิกูโล ตํ โส อายสฺมา อสุภสญฺญาย วิหรติฯ เอวํ อปฺปฏิกูเลสุ ธมฺเมสุ ปฏิกูลสญฺญี วิหรติฯ

กถํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรตีติ อปิ สพฺโพยํ โลกสฺส ยมิทํ มุณฺโฑ ปตฺตปาณี กุเลสุ ปิณฺฑาย วิจรติ, เตน จ โส อายสฺมา สุวณฺณทุพฺพณฺเณน อปฺปฏิกูลสญฺญี จิตฺเตน จ กาเยน นิพฺพิทาสหคเตน อปฺปฏิกูลสญฺญี, เอวํ ปฏิกูเลสุ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติฯ

กถํ ปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ? ปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ สุภสญฺญิโน อิตฺถิรูเป ปฏิกูเลสุ จ ชิคุจฺฉิโน วินีลกวิปุพฺพเก ตตฺถ โส อายสฺมา ปฏิกูลสญฺญี วิหรติฯ

กถํ ปฏิกูเลสุ ธมฺเมสุ ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน จ? อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ สุภสญฺญิโน อิตฺถิรูเป ปฏิกูเลสุ จ ชิคุจฺฉิโน วินีลกวิปุพฺพเก ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา ‘เนตํ มม’‘เนโสหมสฺมิ’‘เนโส เม’ อตฺตาติ วิหรติฯ เอวํ ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ

อปโร ปริยาโยฯ เตธาตุโก โลกสนฺนิวาโส สพฺพพาลปุถุชฺชนานํ อปฺปฏิกูลสญฺญาฯ ตตฺถ จ อายสฺมา สาริปุตฺโต อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติฯ เอวํ อปฺปฏิกูเลสุ ธมฺเมสุ ปฏิกูลสญฺญี วิหรติฯ

กถํ ปฏิกูเลสุ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ? ปฏิกูลสญฺญิโน สพฺพเสกฺขา อิธ กา เตธาตุเก สพฺพโลเกฯ ตตฺถ กตโม ภูมิปฺปตฺโต สมาธิผเล สจฺฉิกโต อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ ? กิํ การณํ? น หิ ตํ อตฺถิ ยสฺส โลกสฺส ปหานาย ปฏิกูลสญฺญี อุปฺปาเทยฺยฯ

กถํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ ปฏิกูลสญฺญี วิหรติ? เตธาตุเก โลกสนฺนิวาเส ยาว กามโลกภูมตา หิ ราคานํ วีตราคานํ ปฏิกูลสมตา รูปารูปธาตุํ อปฺปฏิกูลสมตาฯ ตตฺถ จ อายสฺมา สาริปุตฺโต ปฏิกูลสญฺญี วิหรติฯ เอวํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ ปฏิกูลสญฺญี วิหรติฯ

กถํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ? ยํ กิญฺจิ ปรโต ทุรุตฺตานํ ทุราคตานํ วจนปถานํ ตํ วจนํ อปฺปฏิกูลํ ยาวตา วาจโส อปฺปติรูปา ตถา ชนสฺส อปฺปฏิกูลสญฺญาฯ ตตฺถ อายสฺมา สาริปุตฺโต อภิญฺญาย สจฺฉิกโต อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ, เอวํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติฯ

[98] กถํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน? ยญฺจ เนสํ สมนุปสฺสติ เย ธมฺมา ทุจฺจริตา, เต ธมฺมา อปฺปฏิกูลาฯ ตตฺถ อายสฺมา สาริปุตฺโต อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ เย ธมฺมา ทุจฺจริตา, เต ธมฺมา อนิฏฺฐวิปากาฯ เย ธมฺมา สุจริตา, เต อาจยคามิโนฯ โส จ สุจริตํ อาจยคามินิํ กริตฺวา ทุจฺจริตํ อนิฏฺฐวิปากํ กริตฺวา ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติฯ

อถ ปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูเลสุ จ ปฏิกูลสญฺญี วิหรติฯ ตณฺหา ปฏิกูลธมฺมา กิํ การณํ? ตณฺหาวเสน หิ สตฺตา ทฺวีหิ ธมฺเมหิ สตฺตา, กพฬีกาเร อาหาเร รสตณฺหาย สตฺตา, ผสฺเส สุขสญฺญาย สตฺตาฯ ตตฺถายสฺมา สาริปุตฺโต กพฬีกาเร จ อาหาเร ปฏิกูลสญฺญี วิหรติ, ผสฺเส จ ทุกฺขสญฺญี วิหรติฯ เอวํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ปฏิกูลสญฺญี วิหรติฯ

กถํ ปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ? ตณฺหากฺขยํ อนุตฺตรํ นิพฺพานํ ตถา พาลปุถุชฺชนานํ ปฏิกูลสญฺญา ปหตสญฺญา จฯ ตตฺถายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส อปฺปฏิกูลสญฺญา อพฺยาปาทสญฺญา จ สามํ ปญฺญาย ปสฺสิตฺวา เอวํ ปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติฯ

กถํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ? ตติเย จ นิพฺพาเน ปฏิกูลสญฺญิโน ยเสน จ กิตฺตินิ จ อปฺปฏิกูลสญฺญิโนฯ ตตฺถายสฺมา สาริปุตฺโต อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ สมฺมาปญฺญาย ปฏิชานนฺโต ปฏิกูลญฺจ อปฺปฏิกูลญฺจ ธมฺมํ ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติฯ

กถํ ปฏิกูลํ อปฺปฏิกูลญฺจ ธมฺมํ ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ? สโต จ สมฺปชาโน จ, ยญฺจ สมนุปสฺสติ อนุนโย อปฺปฏิกูโล ธมฺโม ปฏิโฆ จ ปฏิกูโล ธมฺโม, ตตฺถายสฺมา สาริปุตฺโต อนุนยสฺส ปฏิฆปฺปหีนตฺตา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน จฯ ยญฺจสฺส สมนุปสฺสติ อยํ ปญฺจวิธา อนุตฺตรา อินฺทฺริยภาวนาฯ อยํ สุตฺตนิทฺเทโสฯ

[99] ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต กิํ เทสิตพฺพํ? ตตฺถ วุจฺจเต, อิมมฺหิ สุตฺเต ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาโร เทสิโต, ตถา วิมุตฺตํ จิตฺตํ ปจฺจเวกฺขณา จ อธิปญฺญาธมฺมํ เทสิตํฯ

ตตฺถ กตโม วิจโย? เย กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรนฺติ, เตสํ จิตฺตํ อนุนยปฺปฏิเฆน น วิหรติ อนุนยปฺปฏิเฆน จาภิรมมานสฺส จิตฺตํ สมคฺคตํ ภวิสฺสตีติ ภาวนาย พลเมตํ, อยํ วิจโย หาโรฯ

ตตฺถ กตโม ยุตฺติหาโร? กายภาวนาย จ จิตฺตภาวนาย จ น กิญฺจิ สพฺรหฺมจารี อติมญฺญิสฺสตีติฯ อตฺถิ เอสา ยุตฺติ, อยํ ยุตฺติหาโรฯ

ตตฺถ กตโม ปทฏฺฐาโน หาโร? กายภาวนาย ปฐมสฺส สติ อุปฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํฯ ยา ปถวีสมจิตฺตตา, สา อนิจฺจานุปสฺสนาย ปทฏฺฐานํฯ

ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ? ยํ ปถวีสเมน เจตสา วิหรติ อตฺตานุปสฺสี ปถวีสเมน คิหี วิหรติฯ โก อตฺโถ ปถวีสเมนาติ? ยถา เย จ เสโลปมตาย อกมฺมยุตฺตา เอวเมว ปถวีสโม อยํ หิริยตายฯ อยํ ลกฺขโณฯ

ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิมมฺหิ พฺยากรเณ โก ตสฺส อายสฺมโต อธิปฺปาโย? เย เกจิ อรหนฺตา อินฺทฺริยภาวนํ อากงฺขิยนฺติ, เต ปถวีสมตํ อุปฺปาทยิสฺสนฺตีติฯ อยํ อธิปฺปาโยฯ

ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏติ? นตฺถิ อาวฏฺฏสฺส ภูมิฯ

ตตฺถ กตโม วิภตฺติ? โย กายานุปสฺสี วิหรติ, โส ปถวีสมจิตฺตตํ ปฏิลภิสฺสตีติ น เอกํเสนฯ กิํ การณํ? เย ขณฺฑกาทิฉินฺนกาทิโน, น เต ปถวีสมจิตฺตตํ ปฏิลภนฺติฯ สพฺพา กายคตาสติ เสกฺขภาวนาย นิพฺพานํ ผลํ, อยํ วิภตฺติฯ

ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หาโร? เย กายานุปสฺสิโน วิหริสฺสนฺติ, เตสํเยว กายปจฺจยา อุปฺปชฺเชยฺย อาสวา วิฆาตปริฬาหา, อยํ ปริวตฺตโน หาโรฯ

ตตฺถ กตโม โอตรโณ? ปญฺจกฺขนฺธา [สตฺเตสุ จ ปญฺจกฺขนฺธา (ปี.)] อวิติณฺณา [อวติณฺณา (ปี.)] พาวีสตินฺทฺริยานิ, ตถา ยํ มนินฺทฺริยํ, ตํ มโนธาตุ มนายตนญฺจฯ ยํ สมาธินฺทฺริยํ, ตํ ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนญฺจฯ อยํ โอตรโณ หาโรฯ

ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? เย จ มนสา จตฺตาโร ภาเวตพฺพา, เต สพฺเพ ภาวิตา ยํ ตํ มเนน ปหีเน ปตฺตพฺพตํ สพฺพตฺถ เอตสฺส จ อตฺถาย อารมฺโภ, โส อตฺโถ สุทฺโธฯ อยํ โสธโน หาโรฯ

ตตฺถ กตโม อธิฏฺฐาโน? อยํ สมาธิ เอกตฺตตาย ปญฺญตฺโต, ฉ กายา เอกตฺตตาย ปญฺญตฺตาฯ ปญฺจินฺทฺริยานิ รูปีนิ รูปกาโยฯ ฉ เวทนากายา เวทนากาโยฯ ฉ สญฺญากายา สญฺญากาโยฯ ฉ เจตนากายา เจตนากาโยฯ ฉ วิญฺญาณกายา วิญฺญาณกาโยฯ สพฺเพปิ เอเต ธมฺมา ธมฺมกาโยติเยว สงฺขํ คจฺฉนฺติฯ อยํ อธิฏฺฐาโนฯ

ปริกฺขาโรติ สมาปตฺติโกสลฺลญฺจ วีถิโกสลฺลญฺจ [ธีติโกสลฺลญฺจ (ปี.)] เหตุฯ ยญฺจ โคจรโกสลฺลํ ยญฺจ กลฺลํ ตํ โกสลฺลํ ปจฺจโยฯ โวทานโกสลฺลํ เหตุ, กลฺลํ ปจฺจโยฯ สุขํ เหตุ, อพฺยาปชฺชํ ปจฺจโยฯ อยํ ปริกฺขาโรฯ

ตตฺถ กตโม สมาโรปโนติ? ยถา ปถวี สุจิมฺปิ นิกฺขีปนฺเต อสุจิมฺปิ นิกฺขิตฺเต ตาทิเสเยว เอวํ กาโย มนาปิเกหิปิ ผสฺเสหิ อมนาปิเกหิปิ ผสฺเสหิ ตาทิโสเยว ปฏิฆสมฺผสฺเสน วา สุขาย เวทนาย ตาทิสํ โย จิตฺตํฯ อิทํ สุตฺตํ วิภตฺตํ สโอปมฺมํ อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส ปุคฺคลสฺส วิภาเคนฯ ตตฺถ สมาโรปนาย อวกาโส นตฺถิฯ

[100] ตตฺถ กตมํ สุตฺตํ สํกิเลสภาคิยํ? ยโต จ กุสเลหิ ธมฺเมหิ น วิโรธติ, น วฑฺฒติ, อิมํ อาทีนวํ ภควา เทเสติ, ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรยฺย, วิวฏํ นาติวสฺสติ, ตโต อาทีนวโต วิวเรยฺยาติ ตํ ตีหิ ธมฺเมหิ นาภิธํสิตาติ อสุภสญฺญาย ราเคน นาภิธํสิยติฯ เมตฺตาย โทเสน นาภิธํสิยติฯ วิปสฺสนา โมเหน นาภิธํสิยติฯ เอวญฺจสฺส โย โย ธมฺโม ปฏิปกฺโข ตมฺหิ ตมฺหิ ธมฺเม ปริปูริสฺสติฯ โย ตสฺส ธมฺมสฺส อกุสโล ธมฺโม ปฏิปกฺโข, เตน นาธิวาสิยติฯ

อปโร ปริยาโยฯ เย อิเม ธมฺมา อตฺตนา น สกฺโกติ วุฏฺฐานํ, เต เอเต ธมฺมา เทสิตาฯ ฉนฺนมติวสฺสตีติ เตหิ วิตกฺกํ เยน จ สกฺกา ปุน เทสิตํ จิตฺตํ วิภาเวตุํ ปริโยทาเปตุํ วิเวกนินฺนสฺส วิเวกโปณสฺส วิเวกปพฺภารสฺส วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลตํ อาปชฺชติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ, เสยฺยถาปิ นาม อุปฺปลํ วา กุมุทํ วา ปทุมํ วา อุทเก สุกฺกปกฺเข จนฺโท ยาวรตฺติ ยาวทิวโส อาคจฺฉติ, ตสฺส วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขิตพฺพา, น ปริหานิ, เอวํวิธํ ตํ จิตฺตํ นาภิธํสิยติฯ อปโรเปตฺถ โย อกูโฏ อสโฐ อมายาวี อุชุ ปุริโส ยถาภูตํ อตฺตานํ อาวิกโรติฯ ตตฺถ โย ฉาเทติ ตสฺส อกุสลา ธมฺมา จิตฺตํ อนุธาวนฺติฯ ฉนฺนมติวสฺสตีติ โย ปน โหติ อสโฐ อกูโฏ อมายาวี อุชุ ปุริโส ยถาภูตํ อตฺตานํ อาวิกโรติฯ ตสฺส จิตฺตํ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ น วิทฺธํสิยติ, อยํ สุตฺตตฺโถฯ

[101] ตตฺถ กตมา เทสนา? อิธ เทสิตา ทส อกุสลกมฺมปถา อธิวสฺสนตาย ทส กุสลกมฺมปถา อนธิวสฺสนตาย อกุสเลหิ น วิสุชฺฌติฯ ยถา วุตฺตํ ภควตา ‘‘จิตฺตสํกิเลสา, ภิกฺขเว, สตฺตา สํกิลิสฺสนฺตี’’ติฯ

ตตฺถ กตโม วิจโย? ยสฺเสวํ จิตฺตํ อธิวาสิยติ, ตสฺส พุชฺฌิตสฺส ยํ ภเวยฺย กูเฏยฺย, ตํ อานนฺตริเยนปิ สตฺถริ วา คุณานุกมฺปนตาย, อยํ วิจโยฯ

ตตฺถ กตมา ยุตฺตีติ? เอวํ อนธิวสิยนฺตํ จิตฺตํ วุฏฺฐาติฯ วุฏฺฐิตํ ปติฏฺฐหติ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อตฺถิ เอสา ยุตฺติฯ

ปทฏฺฐานนฺติ ฉนฺนมติวสฺสตีติ ฉนฺนํ อสํวรานํ ปทฏฺฐานํ, วิวฏํ นาติวสฺสตีติ อฉนฺนํ สํวรณานํฯ ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรยฺย วิวฏํ นาติวสฺสตีติ เทสนาย ปทฏฺฐานํฯ

ลกฺขโณติ ฉนฺนมติวสฺสตีติ เย เกจิ วิจิตฺเตน ฉนฺเนน เอกลกฺขณา ธมฺมา สพฺเพ เต อวิทฺธํสิยนฺติฯ ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรยฺยฯ วิวฏํ นาติวสฺสตีติ เย เกจิ เตน อจฺฉนฺเนน เอกลกฺขณา ธมฺมา สพฺเพ เต นาติวสฺสนฺตีติ ลกฺขโณ หาโรฯ

ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เยสํ เกสญฺจิ จิตฺตํ อกุสลา ธมฺมา อธิปฏิเทสิตา เต ยถาธมฺมํ ปฏิกริสฺสนฺตีติ อยํ ตตฺถ ภควโต อธิปฺปาโยฯ อยํ จตุพฺยูโห หาโรฯ

อาวฏฺโฏติ ยํ ฉนฺนํ ตํ ทุวิธํ กมฺปมานํ สมุจฺฉิตพฺโพฯ อานนฺตริยสมาธีนํฯ ตตฺถ ปสฺสทฺธิยญฺจ มาโน อาสเว วฑฺเฒติ, อสฺสทฺธิเยน จ ปมาทํ คจฺฉติ, ปมาเทน โอนมติ, อุนฺนฬภาวํ คจฺฉติฯ วุตฺตํ เจตํ ภควตา ‘‘อุนฺนฬานํ ปมตฺตานํ เตสํ วฑฺฒนฺติ อาสวา’’ติ จตฺตาริ ตานิ อุปาทานานิ, ยานิ จตฺตาริ อุปาทานานิ, เต ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ภวนฺติฯ อิมานิ สจฺจานิ ทุกฺขญฺจ สมุทโย จฯ ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรยฺยาติ เยน เหตุนา, เต อาสวา วฑฺฒนฺติฯ เตสํ ปหีนตฺตา อาสวา ปหียนฺเตฯ ตตฺถ อปฺปมาเทน อสฺสทฺธิยํ ปหียติ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปฺปหาเนน โอฬาริกตา ตสฺส ทฺเว ธมฺมา น สมโถ จ ภาวนา จ ปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ โย เตสํ อาสวานํ ขโย, อยํ นิโรโธฯ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ, อยํ อาวฏฺโฏฯ

ตตฺถ กตโม วิภตฺติ หาโร? ฉนฺนมติวสฺสตีติ น เอกํโสฯ กิํ การณํ? ยสฺส อสฺสา นิวตฺตนา ยถาปิ เสกฺขานํฯ ยถาวุตฺตํ ภควตา –

‘‘กิญฺจาปิ เสกฺโข ปกเรยฺย ปาปํ, กาเยน วาจาย อุท เจตสา วา;

อภพฺโพ หิ ตสฺส ปริคุหนาย, อภพฺพตา ทิฏฺฐปทสฺส โหตี’’ติฯ

กิญฺจาปิ เตสํ นิวารณํ จิตฺตํ โหติฯ อปิ ตุ อปฺปจฺจยา สมาเย จ เต นิทฺทิสิตพฺพา, อยํ วิภตฺติหาโรฯ

ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หาโรฯ ฉนฺนมติวสฺสตีติ ยสฺส เย ธมฺมา สพฺพํ อนวิวฏํ อติวสฺสิยติ, วิวฏํ นาติวสฺสติ, อวคุณนฺตํ นาติวสฺสติฯ อยํ ปริวตฺตโน หาโรฯ

ตตฺถ กตโม เววจโน หาโรฯ ฉนฺนนฺติ อาวุตํ นิวุตํ ปิหิตํ ปฏิกุชฺชิตํ สญฺฉนฺนํ ปโรธํ, วิวฏํ นาติวสฺสตีติ ยสฺส เต ธมฺมา ปพฺพชฺชิตา วิโนทํ นาธิวสฺสิตา วนฺติกตาติ, อยํ เววจโน หาโรฯ

ตตฺถ กตโม ปญฺญตฺติ หาโรฯ ฉนฺนมติวสฺสตีติ กิเลสภาคิยปญฺญตฺตํ วิวฏํ นาติวสฺสตีติ สธมฺมกิจฺจํ ยํ ปฏิปทา ปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ, ตสฺมา หิ ฉนฺนํ วิวเรยฺยาติ อนุสาสนปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ, วิวฏํ นาติวสฺสตีติ นิทฺธานปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ, อยํ ปญฺญตฺติ หาโรฯ

ตตฺถ กตโม โอตรโณ หาโร? ฉนฺนมติวสฺสตีติ ตโย กิเลสา ราโค โทโส โมโห, เต ขนฺเธสุ สงฺขารกฺขนฺโธ…เป.… เต ปุรา ยถา นิทฺทิฏฺฐํ ขนฺธธาตุอายตเนสุ, อยํ โอตรโณ หาโรฯ

ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? เยนารมฺเภน อิทํ สุตฺตํ ภาสติ โส อารมฺโภ นิยุตฺโตฯ

อธิฏฺฐาโนติ ฉนฺนมติวสฺสตีติ เอกตฺตตาย ปญฺญตฺตํฯ กิํการณํ? อิทํ หิ อติวสฺสตีติ อิมสฺส จ อติวสฺสติ เอวญฺจ อติวสฺสตีติ อยํ เวมตฺตตาย ยา สุณสาธารเณหิ ลกฺขเณหิ ปญฺญาปิยติ, สา เอกตฺตปญฺญตฺติฯ

ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? ยญฺจ ตํ อติวสฺสิยนฺติ, ตสฺส ทฺเว เหตู ทฺเว ปจฺจยา อกุสลปสุเตว วาจกตฺตาภิรติ จฯ อิเม ทฺเว อโยนิโสมนสิกาโร จ กุสลา ธมฺมา โวปสคฺคา จ, อิเม ทฺเว ปจฺจยาฯ

ตตฺถ กตโม สมาโรปโน? ฉนฺนมติวสฺสตีติ เวมติ ปสฺสตีติ ฉนฺนํ ยํ ปริคฺคหิตุํ ยํ อเทสิตุํ อปฺปสฺสุตํ ยํ กถํกถา วิภูเตน อกุสลมูเลน ยํ ตณฺหาย จ เต วฑฺฒติ โทสาติ สนฺนิตฺวา เต อปฺปสกฺขเยน สงฺขาราฯ

สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ ยาว ชรามรณํ, อยํ สมาโรปโน ฯ ยํ ปุน ตถา เทสนา, ตสฺเสว อกุสลา ธมฺมา วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลตมาปชฺชติ ตสฺส สงฺขารา นิโรธา, อยํ สมาโรปโนฯ

[102] จตฺตาโร ปุคฺคลา [ปสฺส อ. นิ. 4.85] ตโม ตมปรายโนติ…เป.… ตตฺถ กตโม วุจฺจเต ตโม นาม? โย ตโม อนฺธกาโร, ยถา วุตฺตํ ภควตา ‘‘ยถา อนฺธกาเร ตสฺมิํ ภยานเก สกมฺปิธาตุปุริโส น ปสฺสติ, เอวเมว อญฺญาณโต ตโมปนนฺธกาโร ปาปกสกมฺมสวิปากํ น สทฺโธ โหติฯ อิติ เอวํ ลกฺขณตา อญฺญาณํ ตโม อวิชฺชา โมโห, เยน สตฺตา ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, อิติ วุจฺจติ ตโมติฯ โส ติณฺณํ จกฺขูนํ ตโม มํสจกฺขุโน ทิพฺพจกฺขุโน ปญฺญาจกฺขุโน, อิเมสํ จกฺขูนํ อิธ ตโม นิทฺทิสิยติ อญฺญาณนฺติฯ ตตฺถ กตมํ อญฺญาณํ อทสฺสนํ? อถ นิสฺสเย ยํ ปุพฺพนฺเต อญฺญาณํ อปรนฺเต อญฺญาณํ ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อญฺญาณํ เหตุมฺหิ อญฺญาณํ ปจฺจยมฺหิ อญฺญาณํ ตสฺส อญฺญาณิโน สมาธิภูตสฺส เอโส นิสฺสนฺโทฯ ยํ น ชานาติ อิทํ เสวิตพฺพํ อิทํ น มนสิกาตพฺพนฺติฯ โส เตน ตเมน นิทฺทิสิยติ ตโมปิ ยถา วุจฺจติฯ มูฬฺโหติ เอวํ เจตนาฯ เตน ตเมน โส ปุคฺคโล วุจฺจติฯ ตโมติ โส เตน ตเมน อสมูหเตน อสมุจฺฉินฺเนน ตปฺปรโม ภวติ ตปฺปรายโน, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ตโม ตมปรายโนติฯ ปรายโนเยว ธมฺโม มนสิกาตพฺโพ โส ตโม ทหติ อญฺญจิตฺตํ อุปฏฺฐเปติฯ เต จสฺส ธมฺมา นิชฺฌานกฺขมนฺติฯ โส สุตมยาย ปญฺญาย สมนุปสฺสติฯ

ตตฺถ กตโม ตโม โชติปรายโน? โส เตน ปญฺญาวเสน อิริยติ เอวํ ตสฺเสว อิริยนฺตสฺส ปรายโน ภวติฯ อยํ วุจฺจเต ปุคฺคโล ตโม โชติปรายโนฯ

ตตฺถ กตโม ปุคฺคโล โชติ โชติปรายโน [โชติปรายโน (ปี.)]? ตตฺถ วุจฺจติ โชติ นาม ยํ ตสฺส เจ ตมสฺส ปฏิปกฺเขน เย จ ธมฺเม อนฺตมโส ญาณาโลโก, โส สุณธมฺโม ปุคฺคโล ตโม โชติปรายโน, ตตฺถ วุจฺจเต, โยยํ ปุคฺคโล ตโม โชติปรายโน, โส ยทิ ตถารูปํ กลฺยาณมิตฺตํ ปฏิลภติ, โย นํ อกุสลโต จ นิวาเรติ ภาวิตกุสลตาว ภาวี นิโยเชตีติ ฯ เอวญฺจ สทฺธมฺมํ เทเสติฯ อิเม ธมฺมา กุสลา, อิเม ธมฺมา อกุสลาฯ อิเม ธมฺมา สาวชฺชา, อิเม ธมฺมา อนวชฺชาฯ อิเม ธมฺมา เสวิตพฺพา, อิเม ธมฺมา น เสวิตพฺพาฯ อิเม ธมฺมา ภชิตพฺพา, อิเม ธมฺมา น ภชิตพฺพาฯ อิเม ธมฺมา อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา, อิเม ธมฺมา น อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพาฯ อิเม ธมฺมา มนสิกาตพฺพา, อิเม ธมฺมา น มนสิกาตพฺพาติฯ ปจฺจเต สญฺญาย ยถา สญฺญายติ สตินฺทฺริยานิ, โส เอวํ ปชานาติฯ อิเม ธมฺมา กุสลา, อิเม ธมฺมา อกุสลาฯ อิเม ธมฺมา สาวชฺชา, อิเม ธมฺมา อนวชฺชาฯ อิเม ธมฺมา เสวิตพฺพา, อิเม ธมฺมา น เสวิตพฺพาฯ อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา, อิเม ธมฺมา น ภาเวตพฺพาฯ อิเม ธมฺมา อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา, อิเม ธมฺมา น อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพาฯ อิเม ธมฺมา มนสิกาตพฺพา, อิเม ธมฺมา น มนสิกาตพฺพาติฯ โส เต ธมฺเม สุสุยฺยติ, โสตํ โอทหติ, อญฺญํ จิตฺตํ อุปฏฺฐเปติ, เต จสฺส ธมฺมา นิชฺฌานกฺขมนฺติ, โส สุตมยาย ปญฺญาย สมนฺนาคโต โส เตน ปจฺจยวเสน อิริยติ เอวํ ตสฺเสว อิริยนฺติ ตปฺปรโม ภวติ ตปฺปรายโนฯ อยํ วุจฺจเต ปุคฺคโล ตโม ตมปรายโนฯ

ตตฺถ กตโม ปุคฺคโล โชติ ตมปรายโน? โชติ นาม ยา ตสฺเสว ตมสฺส ปฏิปกฺเขน เย ธมฺมา อนฺตมโส ญาณาโลโก, โส ปุน ธมฺโมฯ กตมา อุจฺจเต? ปญฺญายโต ปณฺฑิโตติ วุจฺจเต, โส เอวํ ปชานาติฯ อิเม ธมฺมา กุสลา, อิเม ธมฺมา อกุสลาฯ อิเม ธมฺมา สาวชฺชา, อิเม ธมฺมา อนวชฺชาฯ อิเม ธมฺมา เสวิตพฺพา, อิเม ธมฺมา น เสวิตพฺพาฯ อิเม ธมฺมา ภาวิตพฺพา, อิเม ธมฺมา น ภาวิตพฺพาฯ อิเม ธมฺมา อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา, อิเม ธมฺมา น อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพาฯ อิเม ธมฺมา มนสิกาตพฺพา, อิเม ธมฺมา น มนสิกาตพฺพาฯ อิธ ปน ปาปมิตฺตสํเสวโน ปาปมิตฺตวสานุโค อกุสเล ธมฺเม อภิวฑฺเฒติ, กุสเล ธมฺเม ปชหติฯ โส เตน ปมาเทน ปจฺจยสญฺญา อมนสิกตฺวา อสฺสติอสมฺปชญฺญํ อาเสวติฯ ตยา โย ปฏิปกฺโข ตโม, โส ปวฑฺเฒติฯ โส ตมาภิภูโต ปรายโน ตมปรโม เจว ภวติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล โชติ ตมปรายโนฯ

[103] ตตฺถ กตโม ปุคฺคโล โชติ โชติปรายโน? ตตฺถ วุจฺจเต โสยํ ปุคฺคโล กลฺยาณมิตฺตสฺส สนฺนิสฺสิโต ภวติ สกฺกา สํโยคี กุสลํ คเวสี, โส กลฺยาณมิตฺเต อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉติ, ปริปญฺหยติ? กิํ กุสลํ, กิํ อกุสลํ? กิํ สาวชฺชํ, กิํ อนวชฺชํ? กิํ เสวิตพฺพํ, กิํ น เสวิตพฺพํ? กิํ ภาวิตพฺพํ, กิํ น ภาวิตพฺพํ? กิํ อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพํ, กิํ น อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพํ? กิํ มนสิกาตพฺพํ, กิํ น มนสิกาตพฺพํ? กถํ สํกิเลโส โหติ, กถํ โวทานํ โหติ? กถํ ปวตฺติ โหติ, กถํ นิวตฺติ โหติ? กถํ พนฺโธ โหติ, กถํ โมกฺโข โหติ? กถํ สกฺกายสมุทโย โหติ, กถํ สกฺกายนิโรโธ โหติ? โส เอตฺถ เทสิตํ ยถา อุปฏฺฐิตํ ตถา สมฺปฏิปชฺชนฺโต โส เอวํ ปชานาติฯ อิเม ธมฺมา กุสลา, อิเม ธมฺมา อกุสลาฯ เอวํ…เป.… ยาว กถํ สกฺกายสมุทโย โหติ, กถํ สกฺกายนิโรโธ โหตีติ วิตฺถาเรน กาตพฺพํฯ โส เต ธมฺเม อธิปาฏิกงฺขาติ เอวํ ลกฺขณํ ญาณํ วิชฺชา อาโลกํ วฑฺเฒติฯ โส ปุคฺคโล ตปฺปรโม ภวติ ตปฺปรายโน, อยํ วุจฺจเต ปุคฺคโล โชติ โชติปรายโนฯ

ตตฺถ กตโม ปุคฺคโล ตโม ตมปรายโน? โย อกุสลํ ธมฺมํ ทีเปติฯ ตํ ภาวนาย หีนาสุ คตีสุ อุปปตฺติํ ทสฺเสติ, ตปฺปรโม ภวติ ตปฺปรายโนฯ อยํ วุจฺจเต ปุคฺคโล ตโม ตมปรายโนฯ

ตตฺถ โย ปุคฺคโล ตโม โชติปรายโน? โส ตเมน อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปากํ ทสฺเสติฯ ตเมติ ยํ จกฺขุ กลฺยาณมิตฺตสฺส เยน อกุสเล ธมฺเม ปชหติ, กุสเล ธมฺเม อภิวฑฺฒติฯ

ตตฺถ โย จ ปณีตาสุ คตีสุ อุปปตฺติํ ทสฺเสติ, ตปฺปรโม เตน วุจฺจเต ตโม โชติปรายโนฯ

ตตฺถ โย ปุคฺคโล โชติ ตมปรายโน? กุสลสฺส กมฺมวิปากํ ทสฺเสติฯ ยํ จกฺขุ ปาปมิตฺตสํสคฺเคน ปาปมิตฺตุปเสเวน ปาปมิตฺตวสานุโค อกุสลํ ธมฺมํ อภิวฑฺฒติ, ตํ ภาวนาย หีนาสุ คตีสุ อุปปตฺติํ ทสฺเสติฯ ตปฺปรโม เตน วุจฺจเต โชติ ตมปรายโนฯ

ตตฺถ โย ปุคฺคโล โชติ โชติปรายโน โส โชติตา ปภาตา [โชติตภาวตาย (ปี.)] ยาว ปณีตาสุ คตีสุ อุปปตฺติํ ทสฺเสติฯ ตปฺปรโม เตนาห โชติ โชติปรายโนฯ

โชติตมปรายเนน ทส อกุสลานํ กมฺมานํ อุทยํ ทสฺเสติฯ ตเมน ปุคฺคเลน อกุสลานํ กมฺมานํ วิปากํ ทสฺเสติฯ น อกุสลานํ ธมฺมานํ วิปากํ ทสฺเสติฯ ตเมน อฏฺฐ มิจฺฉตฺตานิ ทสฺเสติฯ โชตินา อฏฺฐ สมฺมตฺตานิ ทสฺเสติฯ โชตินา ตมปรายเนน ทส อกุสลกมฺมปเถ ทสฺเสติฯ โชตินา ปณีตตฺตํ ทสฺเสติฯ ตเมน โชติปรายเนน อตปนียํ ธมฺมํ ทสฺเสติฯ โชตินา ตมปรายเนน ตปนียํ ธมฺมํ ทสฺเสติฯ อยํ สุตฺตตฺโถฯ

[104] ตตฺถ กตโม เทสนา หาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต กิํ เทสิตํ? ตตฺถ วุจฺจเต อิมมฺหิ สุตฺเต กุสลากุสลา ธมฺมา เทสิตาฯ กุสลากุสลานญฺจ ธมฺมานํ วิปาโก เทสิโตฯ หีนปฺปณีตานญฺจ สตฺตานํ คติ นานาการณํ เทสิตํฯ อยํ เทสนา หาโรฯ

ตตฺถ กตโม วิจโย หาโร? อกุสลสฺส กมฺมสฺส โย วิปากํ ปจฺจนุโภติฯ ตตฺถ ฐิโต อกุสเล ธมฺเม อุปฺปาทิยติ วิจยนฺตํ ยุชฺชติฯ กุสลสฺส กมฺมสฺส โย วิปากํ ปจฺจนุโภติฯ ตตฺถ ฐิโต กุสเล ธมฺเม อุปฺปาทิยติ วิจยนฺตํ ยุชฺชติฯ อยํ วิจโย ยุตฺติ จฯ

ตตฺถ กตโม ปทฏฺฐาโน หาโร? โย ปุคฺคโล โชติ, โส ปจฺจเวกฺขณาย ปทฏฺฐานํฯ โย ปุคฺคโล ตโม, โส ตมาทินฺนํ วานุปสฺสนาย ปทฏฺฐานนฺติ ทสฺเสติฯ ตเมน โชติปรายเนน อปฺปมาทสฺส ปทฏฺฐานํ ทสฺเสติ, ตโม อวิชฺชาย จ ทิฏฺฐิยา จ ปทฏฺฐานํ ทสฺเสติฯ โชตินา ตมปรายเนน ปมาทสฺส จ ทิฏฺฐิยา จ ปทฏฺฐานํ ทสฺเสติฯ อยํ ปทฏฺฐาโนฯ

ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร? ตเมน ตมปรายเนน ตโมติ อวิชฺชาย นิทฺทิฏฺฐาย สพฺพกิเลสธมฺมา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติฯ ตเมน โชติปรายเนน โชติวิชฺชาย นิทฺทิฏฺฐาย สพฺเพ โพธิปกฺขิยธมฺมา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติฯ โชติตมปรายเนน ปมาโท นิทฺทิฏฺโฐ โหติฯ ตเมน โชติปรายเนน อปฺปมาโท นิทฺทิฏฺโฐ โหติฯ อยํ ลกฺขโณ หาโรฯ

ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย สตฺตา นีจกุลิโน, น เต อิมํ สุตฺวา กุสเล ธมฺเม สมาทาย วตฺติสฺสนฺติฯ

เย สตฺตา อุจฺจกุลิโน, เต อิมํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ภิยฺโยโส มตฺตาย กุสเล ธมฺเม สมาทาย วตฺติสฺสนฺตีติฯ อยํ จตุพฺยูโห หาโรฯ ภูมิยํ อุปเทโสฯ

ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ หาโร? ยา อวิชฺชาโต ปภูติ ตณฺหา, อยํ สมุทโยฯ โย ตโม ตมปรายโน, อิทํ ทุกฺขํฯ อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ โชติ เยน สุตฺเตน ธมฺเมน ปญฺญาปิยติ, โส ธมฺโม ปญฺญินฺทฺริยสฺส ปทฏฺฐานํฯ เตน อโมเหน ตีณิ กุสลมูลานิ ปาริปูริํ คจฺฉนฺติ สคฺคสฺส ปทฏฺฐานํฯ

ตตฺถ กตมา วิภตฺติ? ตโม ตมปรายโนติ น เอกํเสนฯ กิํ การณํ? อตฺถิ ตโม จ ภโว อปราปริยเวทนีเยน จ กุสเลน โชตินา ปุคฺคเลน สโหปตฺติภาเวฯ อตฺถิ โชติ จ ภโว อปราปริยเวทนีเยน จ อกุสเลน ตเมน ปุคฺคเลน สโหปตฺติภาเว ปริวตฺตนา ตเมสุ ปฏิปกฺโขติ โชตินา ตมปรายโนฯ

ตตฺถ กตโม เววจโน? โย ตโม, โส เอวํ อตฺตพฺยาปาทาย ปฏิปนฺโน, โส อสฺสทฺธาย พาโล อกุสโล อพฺยตฺโต อนาทีนวทสฺสีฯ โย โชติ, โส อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน ปณฺฑิโต กุสโล พฺยตฺโต อาทีนวทสฺสีฯ อยํ เววจโนฯ

ตตฺถ กตมา ปญฺญตฺติ? โส ปุคฺคโล วิปากปญฺญตฺติยา ปญฺญาปิยติ, อกุสเล ปริยาทินฺนตา ปญฺญาปิยติฯ โชติกุสลธมฺมุปปตฺติปญฺญตฺติยา ปญฺญาปิยติ กุสลธมฺมวิปากปญฺญตฺติยา จาติฯ

โอตรโณติ เย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา ยญฺจ ชรามรณํ ยา จ อวิชฺชา, ตํ ปทฏฺฐานํ, นิทฺเทเสน วิชฺชุปฺปาโท อวิชฺชานิโรโธ โย ยาว ชรามรณนิโรโธ, อิเม ทฺเว ธมฺมา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนาฯ ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนญฺจ ปทฏฺฐานํ นิทฺเทเสน ธาตูสุฯ

ตตฺถ กตโม โสธโน? อิมสฺส สุตฺตสฺส เทสิตสฺส อารมฺโภฯ อธิฏฺฐาโนติ ตโมติ ภควา พฺรวีติ, น เอกํ ปุคฺคลํ เทเสติฯ ยาวตา สตฺตานํ คติ, ตตฺถ เย ทุจฺจริตธมฺเมน อุปปนฺนา, เต พหุลาธิวจเนน ตโม นิทฺทิสติฯ ยา โชติ สพฺพสตฺเตสุ กุสลธมฺโมปปตฺติ สพฺพํ ตํ โชตีติ อภิลปติ อยเมกตา ปจฺจโย โยนิโสมนสิการปญฺญตฺติ จตุนฺนํ มหาภูตานํ ปุคฺคลานํฯ

ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? อกุสลสฺส ปาปมิตฺตตา ปจฺจโย, อโยนิโส มนสิกาโร เหตุฯ กุสลสฺส กลฺยาณมิตฺตตา ปจฺจโย, โยนิโส มนสิกาโร เหตุฯ

ตตฺถ กตมา สมาโรปนาติ? อิเธกจฺโจ นีเจ กุเล ปจฺจาชาโต โหตีติ นีเจ กุเล ปจฺจาชาโต รูเปสุ สทฺเทสุ คนฺเธสุ รเสสุ ผสฺเสสุ, โส อุปปนฺโน สพฺพมฺหิ มานุสฺสเก อุปโภคปริโภเคฯ โชติ ปณีเตสุ กุสเลสุ อุปปนฺโน สพฺพมฺหิ มานุสฺสเก อุปโภคปริโภเค อุปปนฺโนติฯ

[105] ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยํ นิพฺเพธภาคิยํ จ สุตฺตํ? น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีราติ คาถาฯ เกน การเณน ตํ พนฺธนํ ทฬฺหํ? จตูหิ การเณหิ อิสฺสริเยน สกฺกา โมเจตุํ ธเนน วา อญฺเญน วา ยาจนาย วา ปรายเนน วาฯ เยสุ จ อยํ ราโค มณิกุณฺฑเลสุ ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา, อิทมสฺส เจตสิกพนฺธนํฯ ตํ น สกฺกา อิสฺสริเยน วา ธเนน วา อญฺเญน วา ยาจนาย วา ปรายเนน วา โมเจตุํฯ น จ ตตฺถ โกจิ อตฺถิ ปาฏิโภโคฯ อิมินา พนฺธนโต โมจยิตฺถาติ เทโว วา มนุสฺโส วา ตทิทํ พนฺธนํ ราคานุสเยน จ ฉสุ พาหิเรสุ จ อายตเนสุ พนฺธติฯ รูเปสุ รูปตณฺหา พนฺธติ, ยาว ธมฺเมสุ ธมฺมตณฺหาฯ โย อิธ โลเก พนฺโธ ปรโลกสฺมิํ พนฺโธ นียติฯ โส พนฺโธ ชายติ, พนฺโธ มียติฯ พนฺโธ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ คจฺฉติฯ น สกฺกา โมเจตุํ อญฺญตฺร อริยมคฺเคน อิมญฺจ พนฺธนํฯ มรณภาวญฺจ อุปปตฺติภาวญฺจ ภยโต วิทิตฺวา ฉนฺทราคํ ปชหติฯ โส อิมํ ฉนฺทราคํ ปชหิตฺวา อติกฺกมติฯ อยญฺจ โลโก อิโต ปรํ ทุติโยฯ

ตตฺถ ยํ พนฺธนาสงฺขารานํ ปหานํ อิทํ วุจฺจติ อุภเยสุ ฐาเนสุ วีริยํ, คนฺธปริวาโต [คนฺถปริวโส (ปี.) คนฺถปริวุโต (ก.)] สุมุนิ โนปลิมฺปติฯ ตเถว ปริคฺคเหสุ ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ อวูฬฺโห สลฺโลติ ตสฺเสว ตณฺหาย ปหานํ ทสฺเสติฯ อยํ ตณฺหามูลสฺส ปหานา วเร [อหนาวเร (ปี.), อหนาวโร (ก.)] อปฺปมตฺโตติ กาโม ปมาทวตฺตติ ปหานาย เนกฺขมฺมาภิรโต อปฺปมาทวิหารี ภวติฯ ตสฺส อาสยํ ปหานาย เนว อิมํ โลกํ อาสีสติ น ปรโลกํฯ น อิธโลกํ นิสฺสิตํ, ปิยรูปํ สาตรูปํ อากงฺขติฯ

นาปิ ปรโลกํ นิสฺสิตํ ปิยรูปํ สาตรูปํ อากงฺขติ, เตน วุจฺจเต ‘‘นาสีสเต โลกมิมํ ปรํ โลกญฺจา’’ติฯ ยํ ตสฺส ปหานํ ตํ เฉทนํ อฏฺฐกวคฺคิเยสุ มุนิ นิทฺทิฏฺโฐฯ โส อิธ วิโรโธ อฏฺฐกวคฺคิเยสุ นาสีสนํ อิธ อนาถาฯ ตถายํ ตณฺหาย ตสฺส ปริคฺคหสฺส วตฺถุกามสฺส เอกคาถาย เอเต สพฺเพ กามา ทสฺสิตาฯ เตน ภควา เทเสติ ‘‘เอตมฺปิ เฉตฺวาน ปริพฺพชนฺติ อนเปกฺขิโน สพฺพกาเม ปหายา’’ติฯ อิมิสฺสา คาถาย ทฺวิธา นิทฺเทโส สํสนฺทนนิทฺเทโส จ สมยนิทฺเทโส จ, ยถา อยํ คาถา สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ, เอวํ ตาย คาถาย สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ วิสชฺชนาฯ เอวํ คาถา สพฺพคาถาสุ พฺยากรเณสุ วา นิทฺทิฏฺฐํ สุตฺตํฯ

[106] ตตฺถ กตมา เทสนา? อิมํ สุตฺตํ เกนาธิปฺปาเยน เทสิตํฯ เย ราคจริตา สตฺตา, เต กาเม ปชหิสฺสนฺตีติ อยํ ตตฺถ ภควโต อธิปฺปาโยฯ

ตตฺถ กตโม วิจโย? ยสฺส ทสวตฺถุกา กิเลสา อุตฺติณฺณา วนฺตา วิทิตาฯ กตเม ทสวิธาติ , กิเลสกามา จ โอรมฺภาคิยอุทฺธมฺภาคิยา จ สํโยชนา ทสวตฺถุกานิ อายตนานิ, อยํ วิจโยฯ

ตตฺถ กตมา ยุตฺติ? เย สารตฺตา เต คาฬฺหพนฺธเนน พนฺธนฺติ อตฺถิ เอสา ยุตฺติฯ

ตตฺถ กตโม ปทฏฺฐาโน? สารตฺโต มณิกุณฺฑเลสุ มมํการสฺส ปทฏฺฐานํฯ อเปกฺขาติ อตีตวตฺถุสฺส สราคสฺส ปทฏฺฐานํฯ เอตมฺปิ เฉตฺวาติ ภาวนาย ปทฏฺฐานํฯ

ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ? สารตฺตจิตฺโต มณิกุณฺฑเลสุ โย อหํกาเร วิสตฺโต มมํกาเร วิสตฺโต, โย ปุตฺตทาเร สารตฺโตฯ เขตฺตวตฺถุสฺมิํ สารตฺโตฯ อยํ ลกฺขโณ หาโรฯ

ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิธ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโยฯ เย นิพฺพาเนน ฉนฺทิกา ภวิสฺสนฺติ, เต ปุตฺตทาเร ตณฺหํ ปชหิสฺสนฺติฯ อยํ ตตฺถ ภควโต อธิปฺปาโยฯ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ

ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ? ยา ปุตฺตทาเร ตณฺหา, อยํ สมุทโยฯ

เย อุปาทินฺนกฺขนฺธา, เต เย จ พาหิเรสุ รูเปสุ รูปปริคฺคโห, อิทํ ทุกฺขํ, ยํ ตตฺถ เฉทนียํ, อยํ นิโรโธฯ เยน ภิชฺชติ, อยํ มคฺโคฯ วิภตฺตีติ นตฺถิ วิภตฺติยา ภูมิ, ปริวตฺตโนติ ปฏิปกฺโข นิทฺทิฏฺโฐฯ

ตตฺถ กตโม เววจโน? นิทฺทิฏฺโฐ เววจโนฯ ตตฺถ กตโม โอตรโณ? อตฺถิ ตณฺหา เอโก สตฺโต โอติณฺโณ ตปฺปจฺจยา วิญฺญาณํ ยาว ชรามรณํฯ ยา ตตฺถ เวทนา, อยํ อวิชฺชา วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ ยาว ชรามรณนิโรโธฯ

ตตฺถ กตโม โสธโน? สุทฺโธ คาถาย อารมฺโภฯ ตตฺถ กตโม อธิฏฺฐาโน? น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีราติ เอกตฺตตาย ปญฺญตฺตา, น เวมตฺตตายฯ จตฺตาโร ราคา กามราโค รูปราโค ภวราโค ทิฏฺฐิราโค จาติ เอกตฺตตาย ปญฺญตฺตาฯ

ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? เยสํ ราโค มณิกุณฺฑเลสุ ตสฺส สุภสญฺญา เหตุ, อนุพฺยญฺชนโส จ นิมิตฺตคฺคาหิตา ปจฺจโยฯ ยาย เต ฉินฺนานิ ตสฺส อสุภสญฺญา เหตุ, นิมิตฺตคฺคหณอนุพฺยญฺชนคฺคหณวิโนทนํ ปจฺจโยฯ

ตตฺถ กตโม สมาโรปโน? สารตฺโต มณิกุณฺฑเลสุ สมฺมูฬฺหวิโธ ทุฏฺฐาติปิ เอตมฺปิ [เอวมฺปิ (ปี. ก.)] เฉตฺวาน ปริพฺพชนฺตีติ ตํ ปริญฺญาตตฺถํ ปริวชฺชิตตฺถํ ปชหิตา, อยํ สมาโรปโนฯ

[107] ยํ เจตสิกํ ยํ ปกปฺปิตํ วิตฺถาเรน ปจฺจโย, ยํ วา เจตสิกํ กายิกํ เจตสิกํ กมฺมํฯ กิํการณา? เจตสิกา หิ เจตนา มโนกมฺมาติ วุจฺจเต, สา เจตนากมฺมํ, ยํ เจตสิกํ อิมํ กายิกญฺจ วาจสิกญฺจ อิมานิ ตีณิ กมฺมานิ นิทฺทิฏฺฐานิฯ กายกมฺมํ วจีกมฺมญฺจ ตานิ กุสลานิ ปิยํ กาเยน จ วาจาย จ อารภติ ปรามสติ, อยํ วุจฺจติ สีลพฺพตปรามาโสฯ สงฺกปฺปนา เต ติวิธา สงฺขารา ปุญฺญมยา อปุญฺญมยา อาเนญฺชมยา, ตปฺปจฺจยา วิญฺญาณํ เต อารมฺมณเมตํ โหติ วิญฺญาณสฺส ฐิติยาฯ ยา สุภสญฺญา สุขสญฺญา อตฺตสญฺญา จฯ อิทํ เจตสิกํฯ

ยํ รูปูปคํ วิญฺญาณํ ติฏฺฐติ รูปารมฺมณํ รูปปติฏฺฐิตํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลตํ คจฺฉติ, อยํ สงฺกปฺปนา, อิติ ยํ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ ฐิตํ ปฐมาภินิพฺพตฺติอารมฺมณวเสน อุปาทานํ, อิทํ วุจฺจติ เจตสิกนฺติฯ

ตตฺถ ฐิตสฺส อรูปสฺส ยา นิกนฺติ อชฺโฌสานํ, อิทมฺปิ สกมฺปิตํ มนาปิเกสุ รูเปสุ ปิยรูปสาตรูเปสุ อาโภโค, อิทํ เจตสิกํฯ ยํ เจเตติ สตฺเตสุ [สตฺตสุ (ปี.)] มนาปิเกสุ อภิชฺฌากายคนฺโถ ปฏิฆานุสเยสุ พฺยาปาทกายคนฺโถ สพฺเพ จตฺตาโร คนฺถา, อยํ ปญฺจสุ กามคุเณสุ ปฐมาภินิปาโต จิตฺตสฺส ยา เจตนา ยสฺส ตตฺถ อสฺสาทานุปสฺสิสฺส อเนกา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา จิตฺตํ อรูปวติโย โหนฺติฯ ปุคฺคโล ราคานุพนฺธิภูโต เตหิ กิเลสกาเมหิ ยถา กามกรณีโย, อยํ วุจฺจเต กาเมสุ ปกปฺปนาฯ เอวํ สพฺเพ จตฺตาโร โอฆาฯ ยํ เตหิ กาเมหิ สํยุตฺโต วิหรติ ภาวิโต อชฺโฌสนฺโน, อยํ เจตนาฯ ยสฺส ตถายํ อวีตราคสฺส อธิคตเปมสฺส ตสฺส วิปริณามญฺญถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา ทุกฺขานุปริวตฺติตํ วิญฺญาณํ โหติ สริตสฺส วยธมฺมสมุปฺปาโท จิตฺตํ ปริยาทิยติ, อิทํ วุจฺจติ ปกปฺปิตนฺติฯ

เอกเมกสฺส เจเตติ จ ปกปฺเปติ จ วิญฺญาณสฺส ฐิติ ยา โหติ, สา จ ฐิติ ทฺวิธา อารมฺมณฏฺฐิติ จ อาหารฏฺฐิติ จฯ ตตฺถ ยา อารมฺมณฏฺฐิติ, อยํ นามรูปสฺส ปจฺจโย ฯ ยา อาหารฏฺฐิติ ยา ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติกา ฐิติ ยา จ โปโนภวิกา ฐิติ, อยํ วุจฺจติ อารมฺมณํฯ ตํ โหติ วิญฺญาณสฺส ฐิติยา ตสฺส วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ ยาว ชรามรณญฺจ เจเตติ, อถ จ ปุน ปตฺถยเต ยโต น โปโนภวิกา อนาคตวตฺถุมฺหิ, อยํ ปฏิปกฺโข นิทฺทิฏฺโฐฯ น เจเตติ น ปตฺถยติ อถ จ ทูเสตีติ ทุวิโธ นิทฺเทโสฯ อสฺส ปุพฺเพ โหติ ตํ เจตสิกํ ตํ ปกปฺปิตํ อสมูหตํ ตปฺปจฺจยา, อยํ วิญฺญาณสฺส ฐิติ โหติฯ

[108] อถ วา ตสฺส อนุสยา อาวิภวนฺติ ตปฺปจฺจยา ตสฺส ปุนพฺภโว นิพฺพตฺตติฯ อถ วา นํ สํกิยเต อปฺเปตุ อาคาเร วา, สุขุมา วา สนฺติ วา น สํกิยเต กาเม ตํ เอวํ นิจฺเจสุปิ อาคาเรสุ ชาโต โหติฯ

ตํ นยติ ยํ โน กปฺเปตุํ เอวํ สงฺขารา เจติตา ปกปฺปิตา จ อารมฺมณภูตา โหนฺติ, ยา จ เจตนา ยา จ ปกปฺปนา ยญฺจ วตฺถุ นิพฺพตฺตํ, อุโภปิ เอเต อารมฺมณํ วิญฺญาณสฺส ตถา เจตนาย จ สงฺกปฺปนาย จ ปตฺถนาย จ ภูตา สตฺตา เจเตติ จ สงฺกปฺเปติ จฯ ยํ คเวสนา น จ เจเตติ น จ สงฺกปฺเปติฯ กตเม จ สตฺตา ภูตา? เย จ ตนุชาตอณฺฑชาปิ อณฺฑกา อนุภินฺนา สํเสทชา น จ สมฺภินฺนา อิเม ภูตาฯ กตเม สมฺภเวสิโน คพฺภคตา อณฺฑคตา สํสรนฺโต อิเม น เจเตติ น ปตฺเถติ น จ สงฺกปฺเปติฯ อนุสเย น จ ปุนพฺภโว นิพฺพตฺตีติ? เย ภูตา สตฺตา เย สมฺภเวสิโน, เต ถาวราฯ เย วา สโต เจเตนฺติ ปตฺเถนฺติ จ เย ถาวราฯ เต น จ เจเตนฺติ, น จ ปตฺเถนฺติ, น จ สงฺกปฺเปนฺติ, อนุสเยน จ สํสรนฺติฯ

อปโร ปริยาโยฯ เย อริยปุคฺคลา เสกฺขา, ตตฺถ เต น จ เจเตนฺติ, น จ สงฺกปฺเปนฺติ, อนุสเยน ปุน อุปฺปชฺชนฺติฯ

อปโร ปริยาโยฯ สุขุมา ปาณา ภูมิคตา อุทกคตา จกฺขุโน อาปาถํ นาคจฺฉนฺติ, เต น จ เจเตนฺติ, น จ สงฺกปฺเปนฺติ, อนุสเยน จ สํสรนฺติฯ

อปโร ปริยาโยฯ พาหิกา สพฺเพ ภิกฺขู อภิมานิกา, เต น จ เจเตนฺติ, น จ ปตฺถยนฺติ, อนุสเยน จ สํสรนฺติ, น จ เจเตนฺติ, น จ สงฺกปฺเปนฺติ, น จ อนุเสนฺติฯ อารมฺมณมฺเปตํ น โหติ วิญฺญาณสฺส ฐิติยาฯ

น จ เจเตตีติ ปริยุฏฺฐานสมุคฺฆาตํ ทสฺเสติฯ น จ อนุเสตีติ อนุสยสมุคฺฆาตํ ทสฺเสติ ฯ น จ เจเตตีติ โอฬาริกานํ กิเลสานํ ปหานํ ทสฺเสติฯ น จ อนุเสตีติ สุขุมานํ กิเลสานํ ปหานํ ทสฺเสติฯ น จ เจเตตีติ เยน ภูมิ จ น จ ปตฺถยนฺตีติ สกทาคามี อนาคามี, น จ อนุเสตีติ อรหํ, น จ เจเตตีติ สีลกฺขนฺธสฺส ปฏิปกฺเขน ปหานํ ทสฺเสติ, น จ ปตฺถยตีติ สมาธิกฺขนฺธสฺส ปฏิปกฺเขน ปหานํ ทสฺเสติ, น จ อนุสยตีติ ปญฺญากฺขนฺธสฺส ปฏิปกฺเขน ปหานํ ทสฺเสติ, น จ เจเตตีติ อปุญฺญมยานํ สงฺขารานํ ปหานํ ทสฺเสติ, น จ ปตฺถยตีติ ปุญฺญมยานํ สงฺขารานํ ปหานํ ทสฺเสติ, น จ อนุเสตีติ อาเนญฺชมยานํ สงฺขารานํ ปหานํ ทสฺเสติ, น จ เจเตตีติ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ, น จ ปตฺถยตีติ อญฺญินฺทฺริยํ, น จ อนุสยตีติ อญฺญาตาวิโน อินฺทฺริยํฯ

น จ เจเตตีติ มุทุกา อินฺทฺริยภาวนา, น จ ปตฺถยตีติ มชฺฌอินฺทฺริยภาวนา, น จ อนุเสตีติ อธิมตฺตา อินฺทฺริยภาวนาฯ อยํ สุตฺตตฺโถฯ

[109] ตตฺถ กตมา เทสนา? อิธ สุตฺเต จตฺตาริ สจฺจานิ เทสิตานิฯ ยญฺจ เจตยิตํ ยญฺจ ปกปฺปิตํ อตฺถิ เอตํ อารมฺมณํ จิตฺตํ ปติฏฺฐติ วิจินติ [วิจินยติ (ปี. ก.)] ยุชฺชติฯ น จ เจเตตีติ น จ ปตฺถยตีติ อตฺถิ เอวํ อารมฺมณํ อนุสเย วิญฺญาณมิติ วิจินิยติ ยุชฺชติ น จ เจเตติ น จ ปตฺถยติฯ อนุสยปฺปหานา วิญฺญาณฏฺฐิติํ น คเวสนฺติ, วิจิยนฺตํ ยุชฺชติฯ อยํ ยุตฺติวิจโยฯ

ตตฺถ กตโม ปทฏฺฐาโน? เจตนา ปริยุฏฺฐานํ เจตนาปริยุฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํฯ สงฺกปฺปนํ อุปาทานสฺส ปทฏฺฐานํฯ อนุสโย ปริยุฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํฯ เตสํ ฉนฺทราควินาสาย ภาวนา ภวราคสฺส ปหานํฯ

ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ? ยํ เจตสิกนฺติ เวทยิตํ ปกปฺปิตํ อุคฺคหิตํ วิญฺญาตํ ตพฺพิญฺญาณํ อารมฺมณมฺปิ ปจฺจโยปิฯ

ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห? อิธ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย ปุนพฺภวํ น อิจฺฉนฺติ, เต น เจตยิสฺสนฺติ น จ ปตฺถยิสฺสนฺตีติ, อยํ อธิปฺปาโยฯ

อาวฏฺโฏติ ยา จ เจตนา ปตฺถนา จ อนุสโย จ วิญฺญาณฏฺฐิติปหานา จ, อิมานิ ทฺเว สจฺจานิฯ วิภตฺตีติ นตฺถิ วิภตฺติยา ภูมิฯ ปริวตฺตนา ปน ปฏิปกฺขํ สุตฺตํฯ

ตตฺถ กตโม เววจโน? เจตนา รูปสญฺเจตนา ยาวธมฺมสญฺเจตนาฯ โย อนุสโย, เต สตฺต อนุสยาฯ

ปญฺญตฺตีติ เจตนาปริยุฏฺฐานํ ปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตาฯ สงฺกปฺปนํ อุปาทานปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํฯ อนุสโย เหตุปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺโตฯ วิญฺญาณฏฺฐิติ อุปปตฺติเหตุปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตาฯ เจตนา สงฺกปฺปนา อนุสโย สมุจฺเฉโท ฉนฺทราควินยปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺโตฯ ปฐเม เกจิ ทฺวีหิ ปริวตฺตเกหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อิทปฺปจฺจยตาย มชฺฌปญฺญตฺติฯ

โอตรโณติ ทฺวีหิ ปริวตฺตเกหิ ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ มชฺฌิมเกหิ มคฺโค จ นิโรโธ จฯ โสธโนติ สุตฺเต สุตฺตสฺส อารมฺโภฯ

อธิฏฺฐาโนติ ยญฺเจตยิตํ สพฺพํ อธิฏฺฐาเนน เอกตฺตาย ปญฺญตฺตํฯ สงฺกปฺปิตนฺติ อุปาทาเนกตฺตาย ปญฺญตฺตํฯ วิญฺญาณํ เอกตฺตาย ปญฺญตฺตํฯ

ปริกฺขาโรติ สุภญฺจ อารมฺมณํ อโยนิโส มนสิกาโร เจตนา เหตุปจฺจยตาย ปจฺจโยฯ วิญฺญาณสฺส ปติฏฺฐาโน ธมฺโม อารมฺมณปจฺจยตาย ปจฺจโยฯ ตสฺส มนสิกาโร เหตุปจฺจยตาย ปจฺจโยฯ

ตตฺถ กตโม สมาโรปโน? อิทํ สุตฺตํ สญฺญิตํ ตตฺถ เจเตติ วิสชฺชนา อิติ นิทฺทิสิตพฺพาฯ ตสฺส ทิฏฺฐิยา วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ ยาว ชรามรณํ, อยํ สมาโรปโนฯ อารมฺมณเมตํ น โหติ วิญฺญาณสฺส ฐิติยา, วิญฺญาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ, นามรูปนิโรธา ยาว ชรามรณนิโรโธฯ

[110] ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ? อยํ โลโก [ปสฺส อุทา. 30 อุทาเน] สนฺตาปชาโต ยาว เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ภเวน ภวสฺส วิปฺปโมกฺขมาหํสุฯ สํกิเลสภาคิยํ อุปธิํ หิ ปฏิจฺจ ทุกฺขมิทํ สมฺโภติ, ยา ตา ปน ตณฺหา ปหียนฺติ, ภวํ นาภินนฺทตีติ นิพฺเพธสฺส นิพฺพุตสฺส [นิจฺจุตสฺส (ปี. ก.)] ภิกฺขุโน อนุปาทาย ปุนพฺภโว น โหติฯ อุปจฺจคา สพฺพภวานิ ตาทีติ อเสกฺขภาคิยํฯ

ตตฺถ สนฺตาปชาโตติ ราคโช สนฺตาโป โทสโช โมหโชติฯ เตสํ สตฺตานํ ฐานํ ทสฺเสติ ฯ โลโก สนฺตาปชาโตติ ผสฺโส ติวิโธ สุขเวทนีโย ทุกฺขเวทนีโย อทุกฺขมสุขเวทนีโยฯ ตตฺถ สุขเวทนีโย ผสฺโส ราคสนฺตาโป, ทุกฺขเวทนีโย โทสสนฺตาโป, อทุกฺขมสุขเวทนีโย โมหสนฺตาโปฯ ยถา จ ภควา อาห ปฐมกสฺส วลาหกสฺส โคมคฺเค [โกมคฺเค (ปี. ก.) ปสฺส อ. นิ. 3.35] เยหิ คหปติปุตฺต ราคเชหิ โทสเชหิ โมหเชหิ สนฺตาเปหิ ทุกฺขํ สุปติ, เต มม สนฺตาปา น สนฺติฯ

โรคํ วทติ อตฺตโตติ เตหิ สนฺตาเปหิ สนฺตาปิโต ติวิธํ วิปลฺลาสํ ปฏิลภติ สญฺญาวิปลฺลาสํ จิตฺตวิปลฺลาสํ ทิฏฺฐิวิปลฺลาสํฯ ตตฺถ อสุเภ สุภนฺติ สญฺญาวิปลฺลาโสฯ ทุกฺเข สุขนฺติ จิตฺตวิปลฺลาโสฯ อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ อนตฺตนิ อตฺตาติ ทิฏฺฐิวิปลฺลาโสฯ

ยถา จิตฺตสฺส วิปลฺลาโส สญฺญาทิฏฺฐิเต ติวิธา วิตกฺกา – จิตฺตวิตกฺโก วิปลฺลาโส สญฺญาวิตกฺโก วิปลฺลาโส ทิฏฺฐิวิตกฺโก วิปลฺลาโสปิฯ ตตฺถ อวิชฺชา วิปลฺลาโส โคจรา คติปเตยฺยภูมิ, ยถา หิ ตํ สญฺชานาติ ยถา วิชานาติ ยถา สญฺชานาติ จ วิชานาติ จฯ ยถา ขนฺติ เจเตติ อิเม จตฺตาโร วิปลฺลาสา สตฺตา เยหิ จตุพฺพิธํ อตฺตภาววตฺถุํ โรคภูตํ คณฺฑภูตํ ‘‘อตฺตา’’ติ วทนฺติฯ โรคํ วทติ อตฺตโตติ อยํ อาวฏฺโฏฯ เยน เยน หิ มญฺญติ ตโต ตํ โหติ อญฺญถาติ สุภนฺติ มญฺญติ น ตถา โหติฯ เอวํ สุขนฺติ นิจฺจํ อตฺตาติ โส อญฺญถา ภวเมว สนฺตํ อนาคตํ ภวํ ปตฺถยติ, เตน วุจฺจติ ‘‘ภวราโค’’ติฯ ภวเมวาภินนฺทติ, ยํ อภินนฺทติ, ตํ ทุกฺขนฺติ ปญฺจกฺขนฺเธ นิทฺทิสิยติฯ ยญฺจ ตปฺปจฺจยา โสกปริเทวทุกฺขํ ตสฺส หิ ภาเวสฺสติฯ เอตฺตาวตา สํกิเลโส โหติฯ ปหานตฺถํ โข ปน พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติฯ ติณฺณํ สนฺตาปานํ ฉนฺทราควินโย โหติฯ

อุปธิํ หิ ปฏิจฺจ ทุกฺขมิทํ ภวตีติ เย ภวเมวาภินนฺทนฺติ ยสฺส ภาเวสฺสติ, ตํ ทุกฺขํ ตสฺส ทุกฺขสฺส ปหานมาหฯ สพฺพโส อุปาทานญฺจ ยํ นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ จตฺตาโร วิปลฺลาสา ยถา นิทฺทิฏฺฐอุปาทานมาหฯ ตสฺส ปฐโม วิปลฺลาโส กามุปาทานํ, ทุติยํ ทิฏฺฐุปาทานํ, ตติยํ สีลพฺพตุปาทานํ, จตุตฺถํ อตฺตวาทุปาทานํ, เตสํ โย ขโย นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว อุปธิ นิทานํ ทุกฺขนิโรธมาหฯ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต วิภวตณฺหา น โหติฯ วิภวํ นาภินนฺทตีติ ทสฺสนภูมิํ มนฺเตติ สพฺพโส ตณฺหกฺขยํ นิพฺพานนฺติ ทฺเว วิมุตฺติโย กเถติ ราควิราคญฺจ อวิชฺชาวิราคญฺจฯ ตสฺส ภิกฺขุโนติ อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ มนฺเตติฯ อยํ สุตฺตสฺส อตฺถนิทฺเทโสฯ

[111] ตตฺถ กตโม วิจโย? ยสฺส ยตฺถ ปริฬาเหติ ตสฺส ปริฑยฺหนฺตสฺส โส ยถาภูตํ นตฺถิ นิพฺพินฺทติ จ, อยํ วิจโย จ ยุตฺติ จฯ

ปทฏฺฐาโน ราคโช ปริฬาโห สุขินฺทฺริยสฺส โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส จ ปทฏฺฐานํฯ โทสโช ปริฬาโห สุขินฺทฺริยสฺส โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส จ ปทฏฺฐานํฯ โมหโช ปริฬาโห อุเปกฺขินฺทฺริยสฺส โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส จ ปทฏฺฐานํฯ

ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร? ผสฺสปเรโต เวทนาปเรโต สญฺญาปเรโตปิ สงฺขารปเรโตปิ เยน เยน มญฺญติ ยทิ สุภนิมิตฺเตน ยทิ สุขนิมิตฺเตน ยทิ นิจฺจนิมิตฺเตน ยทิ อตฺตนิมิตฺเตน อสุเภ สุภนฺติ มญฺญติ, เอวํ สพฺพํ ราคเช ปริฬาเห วุตฺเต จตฺตาโร ปริฬาหา วุตฺตา ภวนฺติฯ ราคโช โทสโช โมหโช ทิฏฺฐิโช จ ราคํ วทามีติ อตฺตโต วทติฯ สพฺพานิ ปนฺนรส ปทานิ อนิจฺจํ ทุกฺขนฺติฯ

ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห? อิธ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย ปริฬาเหน น อจฺฉนฺติ เต ภวํ นาภินนฺทนฺติฯ เย ภวํ นาภินนฺทนฺติ, เต ปรินิพฺพายิสฺสนฺติฯ อยํ อธิปฺปาโยฯ

ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ? สํกิเลสภาคิเยน ทุกฺขญฺจ สมุทยญฺจ นิทฺทิสติฯ นิพฺเพธภาคิเยน มคฺคญฺจ นิโรธญฺจฯ

ตตฺถ กตมา วิภตฺติ? สนฺตาปชาโต โรคชาโต โรคํ วทติ อตฺตโต ตํ น เอกํเสน โหติ อมนสิการา สนฺตาปชาโต โข น จ โรคํ อตฺตโต วทติฯ

ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน? ปกฺขปฏิปกฺขนิทสฺสนตฺถํ ภูมิ ปริวตฺตนายฯ

ตตฺถ กตโม เววจโน หาโร? โรคญฺจ อตฺตโต วทติ สลฺลํ อตฺตโต วทติฯ ปนฺนรส ปทานิ สพฺพานิ วตฺตพฺพานิฯ

ตตฺถ กตมา ปญฺญตฺติ? สนฺตาปชาโตติ โทมนสฺสปทฏฺฐานํฯ สพฺเพ วจนปญฺญตฺติยา ปญฺญเปติฯ โรคํ วทติ อตฺตโต วิปลฺลาโส สํกิเลสปญฺญตฺติยา ปญฺญเปติฯ ยํ นาภินนฺทติ, ตํ ทุกฺขนฺติ วิปลฺลาสนิกฺเขปปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตาฯ เต อกตสตฺตา โลกา มชฺเฌน เวมตฺตตาย ปญฺญตฺตาฯ

ตตฺถ กตโม โอตรโณ? สนฺตาปชาโตติ ตีณิ อกุสลมูลานิ, เต สงฺขารา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา, ธาตูสุ ธมฺมธาตุ, อายตเนสุ ธมฺมายตนํฯ อินฺทฺริเยสุ อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยญฺจ ปทฏฺฐานํฯ

ตตฺถ กตโม โสธโน? สุทฺโธ สุตฺตสฺส อารมฺโภฯ

ตตฺถ กตโม อธิฏฺฐาโน หาโร? ปริฬาโหติ เย สตฺตา โลกา เอกตฺตปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตา, เต อกตสตฺตา โลกา มชฺเฌน เวมตฺตตาย ปญฺญตฺตาฯ

ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? สนฺตาปชาโตติ อโยนิโส มนสิกาโร เหตุ, วิปลฺลาสญฺจ ปจฺจโยฯ ตตฺถ ทฺวีหิ ธมฺเมหิ อตฺตา อภินิวิฏฺฐา จิตฺตญฺจ เจตสิกญฺจ ธมฺเม อุภยานิ ตสฺส วิปรีเตน ปรามสโตฯ อปโร ปริยาโย, เจตสิเกหิ ธมฺเมหิ อตฺตสญฺญา อนตฺตสญฺญา สมุคฺฆาเตติฯ อปโร ปริยาโยฯ อนิจฺจสญฺญา เจตสิเกสุ ธมฺเมสุ, น ตุ อตฺตสญฺญาฯ อิทํ วุจฺจติ จิตฺตนฺติ วา มโนติ วา วิญฺญาณนฺติ วา อิทํ ทีฆรตฺตํ อพฺภุคฺคตํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติฯ ตตฺถ เจตสิกา ธมฺมานุปสฺสนา เอสาปิ ธมฺมสญฺญาฯ ตสฺส โก เหตุ, โก ปจฺจโย? อหํกาโร เหตุ, มมํกาโร ปจฺจโยฯ

ตตฺถ กตโม สมาโรปโน? อยํ โลโก สนฺตาปชาโตติ อกุสลํ มนฺเตติ วิญฺญาณํ นามรูปสฺส ปจฺจโย ยาว ชรามรณนฺติ, อยํ สมาโรปโนฯ

[112] เอวเมตํ ยถาภูตํ, สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติ อกุสลมูลานํ ปหานํฯ ตตฺถ อวิชฺชานิโรโธ อวิชฺชานิโรธา ยาว ชรามรณนิโรโธ, อยํ สมาโรปโนฯ

จตฺตาโร ปุคฺคลา [ปสฺส อ. นิ. 4.5] – อนุโสตคามี ปฏิโสตคามี ฐิตตฺโต, ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณติฯ

ตตฺถ โย อนุโสตคามี อยํ กาเม เสวติฯ ปาปญฺจ กมฺมํ กโรติ ยาว กาเม ปฏิเสวติ ฯ อิทํ โลโภ อกุสลมูลํ, โส เยว ตณฺหา, โส เตหิ กาเมหิ วุยฺหติ อนุโสตคามีติ วุจฺจติฯ โย ปุคฺคโล ตาหิ คมิโต ตปฺปจฺจยา ตสฺส เหตุ อกุสลกมฺมํ กโรติ กาเยน จ วาจาย จ, อยํ วุจฺจติ ปาปกมฺมํ กโรตีติฯ ตสฺส ตีณิ โสตานิ สกฺกายทิฏฺฐิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโสฯ

อิเมหิ ตีหิ โสเตหิ ติวิธธาตุยํ อุปฺปชฺชติ กามธาตุยํ รูปธาตุยํ อรูปธาตุยํฯ เตน ปฏิปกฺเขน โย กาเม น ปฏิเสวติฯ โย สีลวตํ น ปรามสติฯ โย สกฺกายทิฏฺฐีนํ ปหานาย กาเมสุ ยถาภูตํ อาทีนวํ ปสฺสติฯ เยน จ เต ธมฺเม ปฏิเสวติฯ ยญฺจ ตปฺปจฺจยา ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณติ อรหํ กิรฯ ตตฺถ อรหํ ตสฺส ปารงฺคโต โหติ, ปารงฺคตสฺส ถเล ติฏฺฐติ โสปาทิเสสา นิพฺพานธาตุฯ อนุโสตคามินีติ ทสฺสนปฺปหาตพฺพานํ สํโยชนานํ อปฺปหานมาหฯ ปฏิโสตคามินีติ ผเล ทิฏฺเฐกฏฺฐานญฺจ กิเลสานํ ปหานมาห, ฐิตตฺเตน ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปหานมาหฯ ตตฺถ อนุโสตคามินา มคฺครูปิมาหฯ ปฏิโสตคามินา ฐิตตฺเตน จ มคฺคมิติมาหฯ ปารงฺคเตน สาวกา อเสกฺขา จ สมฺมาสมฺพุทฺธา จ วุตฺตาฯ อนุโสตคามินา สกฺกายสมุทยคามินิํ ปฏิปทมาหฯ ปฏิโสตคามินา ฐิตตฺเตน สกฺกายนิโรธคามินิํ ปฏิปทมาหฯ ปารงฺคเตน ทส อเสกฺขา อรหนฺตา ธมฺมา วุตฺตาฯ อยํ สุตฺตตฺโถฯ

[113] ตตฺถ กตมา เทสนา? อิมสฺมิํ หิ สุตฺเต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานิฯ เตธาตุกโลกสมติกฺกมนญฺจฯ

ตตฺถ กตโม วิจโย หาโร? โย กาเม ปฏิเสวติ ปาปํ [ปาปกํ (ปี.)] กเรยฺยาติ โย จ กาเม น ปฏิเสวติ โส ปาปกมฺมํ น กเรยฺยาติ โย จ อิเมหิ ทฺวีหิ ภูมีหิ อุตฺติณฺโณ ปารงฺคโตติ ยา วีมํสา อยํ วิจโยฯ

ยุตฺตีติ ยุชฺชติ สุตฺเตสุ, นายุชฺชตีติ ยา วีมํสาย, อยํ ยุตฺติฯ ปทฏฺฐาโนติ อนุโสตคามินา สตฺตนฺนํ สํโยชนานํ ปทฏฺฐานํฯ อกุสลสฺส กิริยา อกุสลสฺส มูลานํ ปทฏฺฐานํฯ ปฏิโสตคามินา ยถาภูตทสฺสนสฺส ปทฏฺฐานํฯ ฐิตตฺเตน อสํหาริยาย [อสหาริยาย (ปี.)] ปทฏฺฐานํฯ ปารงฺคโตติ กทาจิ ภูมิยา ปทฏฺฐานํฯ

ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร? โย อนุโสตํ คจฺฉติ ตณฺหาวเสนฯ สพฺเพสมฺปิ กิเลสานํ วเสน คจฺฉติฯ โย ปฏิโสตํ วายมติฯ ตณฺหาย สพฺเพสมฺปิ โส กิเลสานํ วายมติ ปฏิโสตํฯ

โย อตฺตนา ฐิโต กาเยนปิ โส ฐิโต วาจาจิตฺเตนปิ โส ฐิโตฯ อยํ ลกฺขโณ หาโรฯ

ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห? อิธ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย อนุโสตคามินิยา ปฏิปทาย นาภิรมิสฺสนฺติ, เต ปฏิโสตํ วายมิสฺสนฺตีติ ยาว กทาจิ ภูมิยํ, อยํ อธิปฺปาโยฯ อาวฏฺโฏติ อิธ สุตฺเต จตฺตาริ สุตฺตานิ เทสิตานิฯ

ตตฺถ กตโม วิภตฺติ หาโร? โย กาเม ปฏิเสวติ ปาปญฺจ กมฺมํ กโรติฯ โส อนุโสตคามีติ น เอกํเสน โสตาปนฺโนปิ กาเม ปฏิเสวติฯ ตํ ภาคิยญฺจ ปาปกมฺมํ กโรติฯ กิญฺจาปิ เสกฺโขปิ กเรยฺย ปาปํ ยถา สุตฺเต นิทฺทิฏฺโฐ น จ โส อนุโสตคามี, อิทํ วิภชฺชพฺยากรณียํฯ น จ กาเม ปฏิเสวติ น จ ปาปกมฺมํ กโรติ ปฏิโสตคามี น จ เอกํเสน สพฺเพ พาหิรโก กาเมสุ วีตราโค น จ กาเม ปฏิเสวติ, เตน จ ปาปกมฺมํ กโรติ อนุโสตคามี ปฏิโสตคามี, อยํ วิภตฺติฯ

ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หาโร? นิทฺทิฏฺโฐ ปฏิปกฺโขฯ เววจโนติ กาเมสุ วตฺถุกามาปิ กิเลสกามาปิ รูปสทฺทคนฺธรสผสฺสปุตฺตทารทาสกมฺมกรโปริสญฺจ ปริคฺคหาฯ

ปญฺญตฺตีติ สพฺเพ ปุถุชฺชนา เอกตฺตาย ปญฺญตฺตาฯ อนุโสตคามีติ กิเลสสมุทาจารปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตาฯ เย ปน เสกฺขา ปุคฺคลา, เต นิพฺพานปญฺญตฺติยา [นิฏฺฐานปญฺญตฺติยา (ก.)] ปญฺญตฺตาฯ เย ปน อนาคามี, เต อสํหาริย ปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตา, อยํ ปญฺญตฺติฯ

โอตรโณติ โย อนุโสตคามี, โส ทุกฺขํฯ เย ตสฺส ธมฺมา, เต ทุกฺขสฺส สมุทโยฯ ยํ รูปํ, อยํ รูปกฺขนฺโธ, เอวํ ปญฺจปิ ขนฺธา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, เต กิเลสา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา ธมฺมายตนํ ธมฺมธาตุ อินฺทฺริเยสุ จ ปญฺญตฺตาฯ

โสธโนติ เยนารมฺเภน อิทํ สุตฺตํ เทสิตํ, โส อารมฺโภ สพฺโพ สุทฺโธฯ

อธิฏฺฐาโนติ ปฏิโสตคามินา สพฺเพ โสตาปนฺนา เอกตฺเตน วา นิทฺทิฏฺฐา ราคานุสยปฏิโสตคามิโน เสกฺขาว มคฺโค จ เสกฺโข จ ปุคฺคโล ฐิตตฺโตติฯ

วีตราโค เอกตฺตาย ปญฺญตฺโตฯ ปารงฺคโตติ สพฺเพ อรหนฺโต สพฺเพ ปจฺเจกพุทฺธา สมฺมาสมฺพุทฺธา จ เอกตฺตาย ปญฺญตฺตาฯ

ปริกฺขาโรติ อนุโสตคามิโน ปาปมิตฺตปจฺจโย กามปริยุฏฺฐานํ เหตุฯ ปฏิโสตคามิโน ทฺเว เหตู ทฺเว ปจฺจยา จ ยาว สมฺมาทิฏฺฐิยา อุปฺปาทายทิฏฺฐิ [อุปาทายทิฏฺฐิ (ปี.)], ตสฺส ปฏิลทฺธมคฺโค เหตุ อารมฺโภ ปจฺจโย กายิโก เจตสิกสฺส โกฏฺฐาโส จฯ สมาโรปโนติ วิภตฺติ อิทํ สุตฺตํ นตฺถิ สมาโรปนาย ภูมิฯ

[114] ปญฺจานิสํสา โสตานุคตานํ ธมฺมานํ [ปสฺส อ. นิ. 4.191] ยาว ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธานํ สุตฺตํ วิตฺถาเรน กาตพฺพํฯ ยุญฺชโต ฆเฏนฺตสฺส วายมโต คิลาโน มรณกาเล เทวภูโต ปจฺเจกโพธิํ ปาปุณาติฯ โสตานุคตาติ สทฺธมฺมสฺสวเนน กตํ โหติฯ น จ อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาย ตสฺส จิตฺตํ ตสิตํ โหติ, น จ อนิพฺพิทฺธตฺตํ, อิทํ จ สุตฺตํ ปญฺจนฺนํ ปุคฺคลานํ เทสิตํ, สทฺธานุสาริโน มุทินฺทฺริยสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส จ ธมฺมานุสาริโน ติกฺขินฺทฺริยสฺส มุทินฺทฺริยสฺส จฯ โย ปน โมหจริโต ปุคฺคโล น สกฺโกติ ยุญฺชิตุํ ฆฏิตุํ วายมิตุํ ยถาภูตํ ยถาสมาธิกา วิมุตฺติ ตํ ขณํ ตํ ลยํ ตํ มุหุตฺตํ ผลํ ทสฺเสติฯ สาธุ ปริหายติ ปโร ตํ ทุยฺหติ, โน ตุ สุขอวิปากินี ภวติ ฯ ตสฺส ทิฏฺเฐ เยว จ ธมฺเม อุปปชฺชอปราปริยเวทนียํฯ ตตฺถ โย ปุคฺคโล ธมฺมานุสารี ตสฺส ยทิ โสตานุคตา ธมฺมา โหนฺติ โส ยุญฺชนฺโต ปาปุณาติฯ โย ธมฺมานุสารี มุทินฺทฺริโย, โส คิลาโน ปาปุณาติฯ โย สทฺธานุสารี ติกฺขินฺทฺริโย, โส มรณกาลสมเย ปาปุณาติฯ โย มุทินฺทฺริโย, โส เทวภูโต ปาปุณาติฯ ยทา เทวภูโต น ปาปุณาติ, น โส เตเนว ธมฺมราเคน ตาย ธมฺมนนฺทิยา ปจฺเจกโพธิํ ปาปุณาติฯ โย โสตานุคเตสุ ยุญฺชติ ฆเฏติ วายมติ, โส ปุพฺพาปนฺเนน วิเสสํ สญฺชานาติ, สญฺชานนฺโต ปาปุณาติฯ สเจ ปน คิลานสฺส มนสิกาโร โหติ, ตตฺถ ยุญฺชนฺโต ปาปุณาติฯ

สเจ ปนสฺส มรณกาเล สํวิคฺโค โหติ, ตตฺถ ยุญฺชนฺโต ปาปุณาติฯ สเจ ปน น กตฺถจิ [กตฺถ (ปี. ก.), ตตฺถ (ก.)] สํเวโค โหติ, ตสฺส เทวภูตสฺส สุขิโน ธมฺมภูตา ปาทา เอวํ อวิลปติฯ โส เอวํ ชานาติ ‘‘อยํ โส ธมฺมวินโย ยตฺถ มยํ ปุพฺเพ มนุสฺสภูตา พฺรหฺมจริยํ จริมฺหา’’ติฯ อถ เทวภูโต ปาปุณาติฯ ทิพฺเพสุ วา ปญฺจสุ กามคุเณสุ อชฺโฌสิโต โหติ ปมาทวิหารี, โส เตน กุสลมูเลน ปจฺเจกโพธิํ ปาปุณาติฯ

ยา ปรโตโฆเสน วจสา สุปริจิตา, อยํ สุตมยี ปญฺญาฯ เย ปน ธมฺมา โหนฺติ มนสา อนุเปกฺขิตา, อยํ จินฺตามยี ปญฺญาฯ ยํ ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธา, อยํ ภาวนามยี ปญฺญา ฯ ยํ โสตานุคตา วจสา ปริจิตา โหนฺติ, โส จ ทิฏฺเฐ เยว ธมฺเม ปรินิพฺพายี, อยํ อรหํ ปุคฺคโลฯ โย อุปปชฺชติ เทวภูโต ปาปุณาติ, ตตฺถ จ ปรินิพฺพายติ, อยํ อนาคามีฯ โย เตน กุสลมูเลน ปจฺเจกโพธิํ ปาปุณาติ, อยํ ปุพฺพโยคสมฺภารสมฺภูโต ปุคฺคโลฯ

โสตานุคตา ธมฺมาติ ปฐมํ วิมุตฺตายตนํ, วจสา ปริจิตาติ ทุติยํ ตติยญฺจ วิมุตฺตายตนํ, มนสา อนุเปกฺขิตาติ จตุตฺถํ วิมุตฺตายตนํ ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ ปญฺจมํ วิมุตฺตายตนํฯ

โสตานุคตาย วิมุตฺติยา วจสา ยา วาจา สุปฺปฏิวิทฺธา อนุปุพฺพธมฺมสฺส โสเตน สุตฺวา สีลกฺขนฺเธ ปริปูเรติ, มนสา อนุเปกฺขิตา สมาธิกฺขนฺธํ ปริปูเรติ, ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธา ปญฺญากฺขนฺธํ ปริปูเรติฯ

โสตานุคตา ธมฺมา พหุสฺสุตา โหนฺตีติ วิตฺถาเรน กาตพฺพํฯ อิทํ ปฐมํ สทฺธาปทานํ มนสา อนุเปกฺขิตาติ ปฏิสลฺลานพหุโล วิหรติ, วิตฺถาเรน กาตพฺพํฯ อิทํ ทุติยํ สทฺธาปทานํ ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ อนาสวา เจโตวิมุตฺติยา นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติฯ อิทํ ตติยํ สทฺธาปทานํฯ

โสตานุคตา ธมฺมาติ เสกฺขํ สตฺถา ทสฺเสติฯ มนสา อนุเปกฺขิตาติ อรหตฺตํ สตฺถา ทสฺเสติฯ ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ ตถาคตํ อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ สตฺถา ทสฺเสติฯ

โสตานุคตา ธมฺมาติ กามานํ นิสฺสรณํ ทสฺเสติฯ มนสา อนุเปกฺขิตาติ รูปธาตุยา นิสฺสรณํ ทสฺเสติฯ ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ เตธาตุกานํ นิสฺสรณํ ทสฺเสติฯ อยํ สุตฺตตฺโถฯ

[115] ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต ตโย เอสนา เทสิตา โสตานุคเตหิ ธมฺเมหิ วจสา ปริจิเตหิ กาเมสนาย สมถมคฺโคฯ ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺเธหิ พฺรหฺมจริเยสนาย สมถมคฺโคฯ

วิจโยติ ยถา สุตฺตํ มนสิกโรนฺโต วิจินนฺโต สุตมยิปญฺญํ ปฏิลภติฯ ยถา จ โส มนสิกโรตีติ ยถา สุตธมฺมา ตทา จินฺตามยิปญฺญํ ปฏิลภติฯ ยถา ทิฏฺเฐว ธมฺเม มนสิกโรติ ตทา ภาวนามยิปญฺญํ ปฏิลภติฯ อยํ วิจโยฯ

สุเตน สุตมยิปญฺญํ ปฏิลภติฯ จินฺตาย จินฺตามยิปญฺญํ ภาวนาย ภาวนามยิปญฺญํ ปฏิลภติฯ อตฺถิ เอสา ยุตฺติฯ

ปทฏฺฐาโนติ โสตานุคตา ธมฺมาติ ธมฺมสฺสวนสฺส ปทฏฺฐานํฯ วจสา ปริจิตาติ ยุญฺชนาย ปทฏฺฐานํฯ มนสา อนุเปกฺขิตาติ ธมฺมานุธมฺมาย วิปสฺสนาย ปทฏฺฐานํฯ ทิฏฺฐิยา อนุเปกฺขิตาติ ปญฺญายปิ อนุเปกฺขิตา ทิฏฺฐิยาปิ อนุเปกฺขิตาฯ

จตุพฺยูโหติ อิมมฺหิ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย อิมาหิ ทฺวีหิ ปญฺญาหิ สมนฺนาคตา เตหิ…ฯ

ส นิพฺพุโตติ มคฺคผลํ อนุปาทิเสสญฺจ นิพฺพานธาตุํ มนฺเตติ, ทาเนน โอฬาริกานํ กิเลสานํ ปหานํ มนฺเตติฯ สีเลน มชฺฌิมานํ, ปญฺญาย สุขุมกิเลสานํ มนฺเตติ, ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ กตา จ ภูมิฯ

ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียติ;

กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ มคฺโค วุตฺโต;

ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ มคฺคผลมาหฯ

ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ, สํยมโตติ ตีหิ ปเทหิ โลกิกํ กุสลมูลํ วุตฺตํฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ โลกุตฺตรํ กุสลมูลํ วุตฺตํฯ

ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียตีติ ปุถุชฺชนภูมิํ มนฺเตติฯ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ เสกฺขภูมิํ มนฺเตติฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ อเสกฺขภูมิ วุตฺตาฯ

ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียตีติ มคฺคนิยา ปฏิปทา วุตฺตาฯ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ เสกฺขวิมุตฺติฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ อเสกฺขวิมุตฺติฯ

ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียตีติ ทานกถํ สีลกถํ มคฺคกถํ โลกิกานํ ธมฺมานํ เทสนมาหฯ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ โลเก อาทีนวานุปสฺสนาฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ สามุกฺกํสิกาย ธมฺมเทสนายปิ ปฏิวิทฺธาฯ

ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ ปาณานํ อภยทาเนน ปาณาติปาตา เวรมณิสตฺตานํ อภยํ เทติฯ เอวํ สพฺพานิ สิกฺขาปทานิ กาตพฺพานิฯ สํยมโต เวรํ น จียตีติ สีเล ปติฏฺฐาย จิตฺตํ สํยเมติ, ตสฺส สํยมโต ปาริปูริํ คจฺฉติฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ ทฺเว วิมุตฺติโยฯ อยํ สุตฺตนิทฺเทโสฯ

[116] ตตฺถ กตมา เทสนา? อิมมฺหิ สุตฺเต กิํ เทสิตํ? ทฺเว สุคติโย เทวา จ มนุสฺสา จ, ทิพฺพา จ ปญฺจกามคุณา, มานุสฺสกา จฯ ทฺวีหิ ปเทหิ นิทฺเทโสฯ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียติ, กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ มคฺโค วุตฺโตฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ ทฺเว นิพฺพานธาตุโย เทสิตา โสปาทิเสสา จ อนุปาทิเสสา จฯ อยํ เทสนาฯ

วิจโยติ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ อิมินา ปฐเมน ปเทน ทานมยิกปุญฺญกิริยวตฺถุ วุตฺตํฯ เตนสฺส อานนฺตริยานํ กุสลานํ ธมฺมานํฯ ทุติเยน ปเทน… ยนฺติ, นิยฺยานิกํ สาสนนฺติ, อยํ อธิปฺปาโยฯ อสฺสวเนน จ อมนสิกาเรน จ อปฺปฏิเวเธน จ สกฺกายสมุทยคามินี ปฏิปทา วุตฺตาฯ

สวเนน จ มนสิกาเรน จ ปฏิเวเธน จ สกฺกายนิโรธคามินี ปฏิปทา วุตฺตาฯ อยํ อาวฏฺโฏฯ

วิภตฺตีติ เอกํสพฺยากรณีโยฯ นตฺถิ ตตฺถ วิภตฺติยา ภูมิฯ ปริวตฺตนาติ เย ปญฺจานิสํสา, เต ปญฺจาทินา ปฏิปกฺเขน เตเนว ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปาปุณาติ, ตํ อุปปชฺชมานา อปโร ปริยาโยฯ

เววจนนฺติ โสตานุคตา ธมฺมาติ ยํ สุตฺตํ ทิฏฺฐมฺปิ ปญฺญินฺทฺริยํ วิญฺญตฺตมฺปิ ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธมฺปิ วิภาวิตมฺปิฯ

ปญฺญตฺตีติ โสตานุคตาธมฺมาติ เทสนา อวิชฺชาปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํฯ มนสิกาโร ปาโมชฺชปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺโต, ทิฏฺฐธมฺมาปิ อานิสํสปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตาฯ

โอตรโณติ ติสฺโส ปญฺญา วจสา ปริจิเตสุ สุตมยีปญฺญา มนสา อนุเปกฺขิเตสุ จินฺตามยีปญฺญา ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธาสุ ภาวนามยีปญฺญาฯ อิมานิ อริยสจฺจานิ อินฺทฺริยานิ วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อินฺทฺริเยสุ ตีณิ อินฺทฺริยานิ, อายตเนสุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา ธาตูสุ ธมฺมธาตุปริยาปนฺนาติฯ โสธโนติ โย อารมฺโภ สุตฺตสฺส ปเวโส นิยุตฺโตฯ

อธิฏฺฐาโนติ ปญฺจานิสํสาติ เวมตฺตตาย ปญฺญตฺตา อานิสํสา โสตา อนุคตาติ เวมตฺตตาย อริยโวหาโร ปญฺญตฺโต, ธมฺเม จ สวนนฺติ เอกตฺตตาย ปญฺญตฺตํฯ

ปริกฺขาโรติ ธมฺมสฺสวนสฺส ปยิรุปาสนา ปจฺจโย, สทฺธา เหตุฯ มนสา อนุเปกฺขิตาติ อตฺถปฺปฏิสํเวทิตา ปจฺจโย, ธมฺมปฺปฏิสํเวทิตา เหตุ, ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ สทฺธมฺมสฺสวนญฺจ มนสิกาโร จ ปจฺจโย, สุตมยี จินฺตามยี ปญฺญา เหตุฯ สมาโรปโนติ วิภตฺตํ สุตฺตํ อปโร ปริยาโย นิพฺพตฺติ พเล นตฺถิฯ ตตฺถ สมาโรปนาย ภูมิฯ

[117] ตตฺถ กตมํ วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ? ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ คาถาฯ ททโตติ ทานมยิกปุญฺญกิริยวตฺถุ วุตฺตํฯ สํยมโต เวรํ น จียตีติ สีลมยิกปุญฺญกิริยวตฺถุ วุตฺตํฯ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ โลภสฺส จ โมหสฺส จ พฺยาปาทสฺส จ ปหานมาหฯ

ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ โลภสฺส จ โมหสฺส จ พฺยาปาทสฺส จ ฉนฺทราควินยมาหาติฯ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ คาถา อโลโภ กุสลมูลํ ภวติฯ สํยมโต เวรํ น จียตีติ อโทโส กุสลมูลํ ภวติฯ สํยมโต เวรํ น จียตีติ อเวรา อสปตฺตา อพฺยาปาทตาย สทาฯ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ ญาณุปฺปาทา อญฺญาณนิโรโธฯ จตุตฺถปเทน ราคโทสโมหกฺขเยน ราควิราคา เจโตวิมุตฺติโมหกฺขเยน อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ, อยํ วิจโยฯ

ยุตฺตีติ ทาเน ฐิโต อุภยํ หิ ปริปูเรติฯ มจฺฉริยญฺจ ปชหติฯ ปุญฺญญฺจ ปวฑฺฒติฯ อตฺถิ เอสา ยุตฺติฯ

ปทฏฺฐานนฺติ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ จาคาธิฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํฯ สํยมโต เวรํ น จียตีติ ปญฺญาธิฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ สจฺจาธิฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ อุปสมาธิฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํฯ อยํ ปทฏฺฐาโนฯ

ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ? ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ สํยมโต เวรํ น จียติฯ ททโตปิ เวรํ น กริยาติ กุสโล จ ชหาติ ปาปกํ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโต รูปกฺขยาปิ เวทนกฺขยาปิ, เยน รูเปน ทิฏฺฐํ, เตน ตถาคโต ปญฺญเปนฺโต ปญฺญเปยฺย รูปสฺส ขยา วิราคนิโรธาติ เอวํ ปญฺจกฺขนฺธาฯ

จตุพฺยูโห อิธ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย มหาโภคานํ ปตฺถยิสฺสนฺติ? เต ทานํ ทสฺสนฺติ ปริสฺสยปหานาย, เย อเวราภิฉนฺทกา, เต ปญฺจ เวรานิ ปชหิสฺสนฺติ, เย กุสลาภิฉนฺทกา, เต อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสนฺติ อฏฺฐนฺนํ มิจฺฉตฺตานํ ปหานายฯ เย นิพฺพายิตุกามา, เต ราคโทสโมหํ ปชหิสฺสนฺตีติ อยํ ภควโต อธิปฺปาโยฯ

อาวฏฺโฏติ ยญฺจ อททโต มจฺฉริยํ ยญฺจ อสํยมโต เวรํ ยญฺจ อกุสลสฺส ปาปสฺส อปฺปหานํ, อยํ ทุกฺขนิทฺเทโส น สมุทโยฯ อโลเภน จ อโทเสน จ อโมเหน จ กุสเลน อิมานิ ตีณิ กุสลมูลานิฯ เตสํ ปจฺจโย อฏฺฐ สมฺมตฺตานิ, อยํ มคฺโคฯ เตสํ ราคโทสโมหานํ ขยา, อยํ นิโรโธฯ

วิภตฺตีติ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ น เอกํเสน โย ราชทณฺฑภเยน เทติ, โย จ อกปฺปิยสฺส ปริโภเคน สีลวนฺเตสุ เทติ, น ตสฺส ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ โส เจตํ ทานํ อกุสเลน เทติ, ทณฺฑทานํ สตฺถทานํ อปุญฺญมยํ ปวฑฺฒติ, น ปุญฺญํฯ สํยมโต เวรํ น จียตีติ น เอกํเสน กิํ การณํ ยญฺจ โย ปทํ ทิฏฺฐธมฺมิกํ ปสฺสติ ยทิ มม ราชาโน คเหตฺวา หตฺถํ วา ฉินฺเทยฺย…เป.… น เตน สํยเมน เวรํ น กโรติฯ โย ตุ เอวํ สมาทิยติ ปาณาติปาตสฺส ปาปโก วิปาโกติ, ทิฏฺเฐ เยว ธมฺเม อภิสมฺปราเย จ เอวํ สพฺพสฺส อกุสลสฺส เหตุโต อารติฯ อิมินา สํยเมน เวรํ น จียติฯ

ปริวตฺตนาติ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ อททโต ปุญฺญํ น ปวฑฺฒติฯ ยํ ทานมยํ, ตํ สํยมโต เวรํ น จียติ, อสํยมโต เวรํ กรียติฯ กุสโล จ ชหาติ ปาปกํ อกุสโล น ชหาติฯ ราคโทสโมหกฺขยา สนิพฺพุโตติ ทูตํ เปเสตฺวา ปณีตํ เปเสตฺวาปิ น ปกฺโกสามิ, โส สยเมว ปน มหาภิกฺขุสงฺฆปริวาโร อมฺหากํ วสนฏฺฐานํ สมฺปตฺโต อมฺเหหิ จ สนฺถาคารสาลา [สนฺธาคารสาลา (ก.)] การิตา, เอตฺถ มยํ ทสพลํ อาเนตฺวา มงฺคลํ ภณาเปมาติ จินฺเตตฺวา อุปสงฺกมิํสุฯ เยน สนฺถาคารํ เตนุปสงฺกมิํสูติ ตํ ทิวสํ กิร สนฺถาคาเร จิตฺตกมฺมํ นิฏฺฐาเปตฺวา อฏฺฏกา มุตฺตมตฺตา โหนฺติฯ พุทฺธา นาม อรญฺญชฺฌาสยา อรญฺญารามา อนฺโตคาเม วเสยฺยุํ วา โน วาติ ตสฺมา ภควโต มนํ ชานิตฺวาว ปฏิชคฺคิสฺสามาติ จินฺเตตฺวา เต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิํสุฯ อิทานิ ปน มนํ ลภิตฺวา ปฏิชคฺคิตุกามา เยน สนฺถาคารํ, เตนุปสงฺกมิํสุฯ สพฺพสนฺถรินฺติ ยถา สพฺพํ สนฺถตํ โหติ เอวํ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิํสูติฯ เอตฺถ ปน เต มลฺลราชาโน สนฺถาคารํ ปฏิชคฺคิตฺวา นครวีถิโยปิ สมฺมชฺชาเปตฺวา ธเช อุสฺสาเปตฺวา สุวณฺณฆฏิกทลิโย จ ฐปาเปตฺวา สกลนครํ ทีปมาลาหิ วิปฺปกิณฺณตารกํ วิย กตฺวา ขีรปเก [ขีรุปเก (ปี. ก.)] ทารเก ขีรํ ปาเยถ, ทหเร กุมาเร ลหุํ ลหุํ โภชาเปตฺวา สยาเปถ, อุจฺจาสทฺทํ มากริ, อชฺช เอกรตฺติํ สตฺถา อนฺโตคาเมว วสิสฺสติ, พุทฺธา นาม อปฺปสทฺทกามา โหนฺตีติ เภริํ จราเปตฺวา สยํ ทณฺฑกทีปิกา อาทาย เยน ภควา เตนุปสงฺกมิํสุฯ ภควนฺตํ เยว ปุรกฺขตฺวาติ ภควนฺตํ ปุรโต กตฺวา, ตตฺถ ภควา ภิกฺขูนญฺเจว อุปาสกานญฺจ มชฺเฌ นิสินฺโน อติวิย วิโรจติฯ

สมนฺตปาสาทิโก สุวณฺณวณฺโณ อภิรูโป ทสฺสนีโย ปุรตฺถิมกายโต สุวณฺณวณฺณา รสฺมิ อุฏฺฐหิตฺวา คคนตเล อสีติหตฺถํ ฐานํ คณฺหาติฯ ปจฺฉิมกายโต ทกฺขิณหตฺถโต วามหตฺถโต สุวณฺณวณฺณา เหฏฺฐา ปาทตเลหิ ปวาฬวณฺณรสฺมิ อุฏฺฐหิตฺวา ฆนปถวิยํ อสีติหตฺถํ ฐานํ คณฺหาติ, เอวํ สมนฺตา อสีติหตฺถมตฺตํ ฐานํ ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย วิชฺโชตมานา วิตณฺฑมานา วิธาวนฺติ, สพฺเพ ทิสาภาคา สุวณฺณจมฺปกปุปฺเผหิ วิกิริยมานา วิย สุวณฺณฆฏโต นิกฺขนฺตสุวณฺณรสธาราหิ สิญฺจมานา วิย ปสาริตสุวณฺณปฏปริกฺขิตฺตา วฺวิย เวรมฺภวาตสมุฏฺฐิตกิํสุกกิํสุการกณิการปุปฺผจุณฺณสโมกิณฺณา วิย วิปฺปกสนฺตํ อสีติอนุพฺยญฺชนพฺยามปฺปภา ทฺวตฺติํสวรลกฺขณสมุชฺชลํ สรีรํ สมุคฺคตตารกํ วิย คคนตลํ วิกสิตมิว ปทุมวนํ สพฺพผาลิผุลฺโล วิย โยชนสติโก ปาริจฺฉตฺตโก ปฏิปาฏิยา ฐปิตานํ ทฺวตฺติํสจนฺทานํ ทฺวตฺติํสสูริยานํ ทฺวตฺติํสจกฺกวตฺตีนํ ทฺวตฺติํสเทวราชานํ ทฺวตฺติํสมหาพฺรหฺมานํ นิพฺพุโต อเสกฺขสฺส นตฺถิ นิพฺพุติฯ

เววจนนฺติ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ, อนุโมทโตปิ ปุญฺญํ ปวฑฺฒติฯ จิตฺตสฺส สมาทหโตปิ เวยฺยาวจฺจกิริยายปิ ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติฯ

ปญฺญตฺตีติ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ, อโลภสฺส ปฏินิสฺสยฆาตปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํฯ สํยมโต เวรํ น จียตีติ อโทสสฺส ปฏินิสฺสยฆาตปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ อโมหสฺส ปฏินิสฺสยฆาตปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํฯ

โอตรโณติ ปญฺจสุ อินฺทฺริเยสุ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียติ สํยเมน สีลกฺขนฺโธฯ โอติณฺโณ ฉสุ อินฺทฺริเยสุ สํวโร, อยํ สมาธิกฺขนฺโธ, ยํ กุสโล จ ชหาติ ปาปกํ, อยํ ปญฺญากฺขนฺโธ, ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ วิมุตฺติกฺขนฺโธฯ ธาตูสุ ธมฺมธาตุ, อายตเนสุ มนายตนํฯ

โสธโนติ เยนารมฺเภน อิทํ สุตฺตํ เทสิตํ โส อารมฺโภ สุทฺโธฯ

อธิฏฺฐาโน ทานนฺติ เอกตฺตตาย ปญฺญตฺตํฯ จาโค ปริจฺจาโค ธมฺมทานํ อามิสทานํ, อฏฺฐ ทานานิ วิตฺถาเรน กาตพฺพานิ, อยํ เวมตฺตตาฯ

น จ ททโต เอกตฺตปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํฯ ขนฺตี อนวชฺชนฺติ ปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ โรธวีริยปญฺญตฺติยา [โยธ วีริยปญฺญตฺติยา (ปี. ก.)] ปญฺญตฺตาฯ

ปริกฺขาโรติ ทานสฺส ปาโมชฺชํ ปจฺจโย, อโลโภ เหตุฯ สํยมโต โยนิโส มนสิกาโร เหตุ, ปริจฺจาโค ปจฺจโยฯ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ ยถาภูตทสฺสนํ ปจฺจโย, ญาณปฺปฏิลาโภ เหตุฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ ปรโต จ โฆโส อชฺฌตฺตญฺจ โยนิโส มนสิกาโร มคฺโค จ เหตุ จ ปจฺจโย จฯ

สมาโรปโนติ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ คาถา ตสฺส สีลมฺปิ วฑฺฒติฯ สํยโมปิ วฑฺฒติฯ สํยมโต เวรํ น จียตีติฯ อญฺเญปิ กิเลสา น จียนฺติ เยปิสฺส ตปฺปจฺจยา อุปฺปชฺเชยฺยุํ อาสวา วิฆาตา, เตปิสฺส น อุปฺปชฺชนฺติฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ ราคโทสสฺสาปิ ขยา ราคานุสยสฺสปิ ขยา โทสสฺส โมหสฺสาปิ ส นิพฺพุโตติ โสปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ อนุปาทิเสสาปิฯ อยํ สมาโรปโนฯ

เถรสฺส มหากจฺจายนสฺส เปฏโกปเทเส

หารสฺส สมฺปาตภูมิ สมตฺตาฯ

8. สุตฺตเวภงฺคิยํ

[118] ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายติ อวิชฺชาย จ ภวตณฺหาย จฯ ตตฺถ อวิชฺชานีวรณานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สตฺตานํ ปุพฺพโกฏิ น ปญฺญายติฯ ตตฺถ เย สตฺตา ตณฺหาสํโยชนา, เต อชฺโฌสานพหุลา มนฺทวิปสฺสกาฯ เย ปน อุสฺสนฺนทิฏฺฐิกา สตฺตา, เต วิปสฺสนาพหุลา มนฺทชฺโฌสานาฯ

ตตฺถ ตณฺหาจริตา สตฺตา สตฺตสญฺญาภินิวิฏฺฐา อนุปฺปาทวยทสฺสิโนฯ เต ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อตฺตานํ สมนุปสฺสนฺติ ‘‘รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมิํ วา อตฺตาน’’นฺติฯ เอวํ ปญฺจกฺขนฺธาฯ อญฺเญหิ ขนฺเธหิ อตฺตานํ สมนุปสฺสนฺติ ตสฺส อุสฺสนฺนทิฏฺฐิกา สตฺตา วิปสฺสมานา ขนฺเธ อุชุํ อตฺตโต สมนุปสฺสนฺติฯ เต รูปํ อตฺตโก สมนุปสฺสนฺติฯ ยํ รูปํ, โส อตฺตาฯ โย อหํ, ตํ รูปํฯ